راڄ گهاٽ تي چنڊ
اسان جي پياري دوست، شيخ اياز، جي شعر جو هيءُ تيرهون مجموعو آهي، جو پيش ٿي رهيو آهي. لڳ ڀڳ ست سال اڳ، 1980ع ۾، اياز جو ڇهون مجموعو، ” لڙيو سج لڪن ۾“، شايع ٿيو، جنهن ۾ ناشر طرفان ٻڌايل هو ته ” شاعر شيخ اياز 1975ع جي شروع کان........ خاموش رهيو“، ڇو ته فارسي شاعر ابوالفيض فيضيءَ جي بقول، اُن دور ۾ اياز جي ڄڻ اها ڪيفيت هئي، جو
باز گشتم از سخن زيراڪ نيست
در سخن معني و در معني سخن-
يعني”شعر چوڻ کان باز آيل آهيون، ڇو ته نه شعر ۾ معنيٰ رهي هئي ۽ نه معنيٰ ۾ شعر“. اياز جي اُن ڪيفيت جو اشارو هُن جي اُن مجموعي جي نالي مان ئي پڌرو هو، جيڪو لطيف جي ساڳيءَ ڪنهن اهڙيءَ ڪيفيت جي ترجماني ڪندڙ خود لطيف جي بيت مان هُن کنيو هو:
’لَڙيو سجّ لَڪن ۾‘ راسيون رتائين،
مون کي ماريائين، اديون اونداهي ڪري!
اياز جي اُن شعري مجموعي کي شاعر جي ”انتهائي نراسائيءَ جو ترجمان“ چوندي، ناشر کي اُن مان نراسائيءَ کان وڌ شاعر جي ”ناخوشيءَ يا ناراضپي“ جي ڪيفيت محسوس ٿي هئي- ”ناخوشي يا ناراضپو، شديد کان شديد، ايترو شديد، جو اُن کان وڌ ڪنهن واصل جي تانگهه ، ڪنهن تبديل جو اُمنگ ۽ اُن وصال يا اُن تبديل لاءِ وڌيڪ ٻيءَ ڪنهن تيز آس جو اظهار شايد ئي ڪو ٿي سگهيو ٿي.“
اڄ، 1980ع کان پوءِ، بلڪ 1982ع ۾ ”پتڻ ٿو پُور ڪري“ جي اشاعت کان 1987ع جي سندس هن تازي شعري مجموعي ”راج، گهاٽ تي چنڊُ“ تائين، پنجن سالن ۾ اياز جي ستن شعري مجموعن جي تخليق ۽ اشاعت * مان پڌرو آهي ته اياز جي اُها ڪيفيت ڪنهن شڪست قبولڻ ۽ فراريت ۾ پناهه وٺڻ واري ذهن جي ڪانه هئي، پر راههَ ۾ لهندڙ سجّ ۽ رات جي اوندهه ٿي وڃڻ تي ”سسئيءَ“ جي ناراضپي، ڏک، ۽ ڪاوڙ جي ڪيفيت هئي، جن منزل ڏانهن هُن جي پَنڌَ ۾ رڪاوٽ ٿي وڌي. اياز پنهنجي اُن ڪتاب کي ”ماضيءَ ۽ مستقبل“ ڏانهن منسوب ڪيو هو- ’حالَ ڏانهن‘ يا ’حال‘ ڏانهن به‘ نه: اُن مان به اياز جي اُهڙيءَ ئي پنهنجي ’حال‘ کان بيزاريءَ ۽ ڪاوڙ جي ڪيفيت جو اظهار ٿيو ٿي ۽ نه سندس هارَ کائي ڪنهن ڪنڊ پاسي ويهڻ يا ڪٿي ڀڄي پاڻُ محفوظ ڪرڻ جو.
وقت جو ڪرشمو واقعي به، هڪ طرح، اهڙيءَ نوعيت جو لڳي ٿو ڄڻ ’حالُ‘ آهي ئي نه- رڳو ’ماضي‘ آهي ۽ ’مستقبل‘ آهي، ۽ ماڻهو ’حال‘ جو هر پَلُ ’مستقبل‘ جي پَلَ لاءِ پيو گهاري. اِن معنيٰ ۾ ماڻهوءَ لاءِ آس ۽ نراس، خوشيءَ ۽ ڪاوڙ، شڪست ۽ فتح جي به ڪا ڳالهه ڪانه ٿي اُٿي- هڪ لاڳيتي مجبوري هئي جنهن ۾ ماڻهو ڳهندو ٿي رهيو، پر هيءُ جو لطيف چيو ته ”ڪني ’ماضي‘ مَنَ ۾ ڪِني ’استقبال‘ حيفُ تِني جو حالُ، جن وساريو ’حال‘ کي!“- ان جي معني ڇا؟ ان مان ته ائين ٿي لڳو ڄڻ ’ماضيءَ‘۽ ’مستقبل‘ جي ڳالهه ڪانه هئي، رڳو ’حالُ‘ هو- ’حال‘ ۾ ئي ماڻهو لڳاتار لوڙيندو ٿي رهيو!! برابر هيءَ وقت جي ڌارا، هيءُ وقت جو اُجهل سيلاب- ڪهڙيءَ به طرح اُن تي نظر رکجي- ان جي آڏو ماڻهو پاڻ کي مجبور ئي ڏسي ٿو. پر حقيقت ۾، اُن اٽل مجبوريءَ ۾ به ’جيئڻ‘ جي ضرورت آهي، جا ماڻهوءَ کي ارادو ڏئي ٿي- ارادو آزاديءَ سان ۽ رڪاوٽن کان آجي جيئڻ جو، پنهنجي مرضيءَ سان جيئڻ جو- هيڪل توڙي گڏجي، پر جيئڻ جو، ۽ جيئڻ کي ماڻڻ جو. ائين آزادي سان روشن ’حالَ‘ جو رستو جڏهن، هلندي هلندي، لُڪن ۾ سجّ لهي وڃڻ سبب، اونداهجي به ٿو، ته ماضيءَ جو تجربو ۽ ڏور ’جبل مٿي باهڙي‘- مستقبل جو سدا چمڪندڙ پرانهون اهو نشان- ئي فردن توڙي قومن ۾ آڻ مڃڻ ۽ جيئڻ تان هٿ کڻڻ بدران، بهتر ۽ خوشتر جيئڻ جو، جيئڻ جي جس کٽڻ جو، اُمنگ ۽ ارادو تازو رکن ٿا.
وقت ۽ زندگيءَ جي جبر ۽ اختيار جو هيءُ وستار ايئين ۽ ان ئي منطق سان جاري رهندو آيو آهي.
۽ ٻولي ۽ ادب، وقت جي مقابلي ۾، قومن جي اِنهيءَ جيئڻ ۽ جيئڻ جي ماڻڻ جي امنگ ۽ ارادي جا امانتدار، تربيت ڪندڙ ۽، مسلسل روايت طور، اُن امنگ ۽ ارادي کي نسل کان نسل تائين رسائڻ جا ثابت ۽ اڻ- گُس وسيلا پئي رهيا آهن. اِن مان قومن ۽ انهن جي بامراد زندگين کي اَٽوت سلسلو ملي ٿو، ٻولي ۽ ادب جنهن لاءِ تسبيح جي ڌاڳي جو ڪم ڏين ٿا.
ٻوليءَ ۽ ادب جي اِها حيثيت ۽ اِهو ڪارج تاريخي طور عام مڃيل آهي- اوائلي مذهبي برادرين (جيڪي جديد قومن جي وجودجڻ جون پهريون جماعت بنديون ليکجن ٿيون) جي ٻولين جي سلسلي ۾، مثلاً اُنهن جون مقدس ٻوليون: سنسڪرت، هيبريو، اَوستا، پالي، يوناني/ لاطيني ۽ عربي وغيره؛ ۽ اُنهن کان پوءِ يا اُنهن سان شامل ۽ همعصر ملوڪيتي يا بادشاهي نظامن جي سلسلي ۾، جڏهن علائقائي حد بندين ۽ علائقائي ٻولين هر هنڌ اُنهن مذهبي برادرين ۽ سندن مقدس زبانن جي جاءِ ورتي ۽ اُهي لکيت ۾ اچڻ ۽ ماڻهن جون ادبي ۽ علمي ٻولين بڻجڻُ شروع ٿيون، ۽ سڀ کان وڌيڪ، جديد قومي جمهوري نظامن جي سلسلي ۾، جڏهن قومي رياستون وجود ۾ آيون ۽ اُنهن جون قومي ٻوليون پنهنجي سڄي فڪري ۽ تخليقي معجزي سان قومن جي سڃاڻپ جا بنيادي نشان بڻجي پيون، جيئن اڄ اُهي آهن.
قومي زندگيءَ ۾ قومي ٻوليءَ جي اِن اهميت ۽ اِن ڪارج جي ڳالهه ڪندي، تاريخ ۽ سماجيات جي هڪ عالم چيو آهي ته”جيئن محبوب جي ڏسڻ لاءِ عاشق جي اک آهي، هُن جي پنهنجي اک، اصلي اک، تيئن محب وطن لاءِ ٻولي آهي- سڄيءَ هُن جي قوم جي تاريخ کان هُن کي مليل، هن جي پنهنجي اصلي ٻولي، مادري ٻولي. اُن پنهنجيءَ ٻوليءَ وسيلي، جا هو ڄمڻ سان ٻڌي ٿو، ماءُ جي هنج ۾ سکي ٿو، ۽ قبر تائين ساڻ نئي ٿو، هو گذريل وقت ياد ڪري ٿو، سهيوگي سنگَ ۽ رفاقتون خيال ۾ آڻي ٿو، ۽ پنهنجي هو آئيندي جي وقتن جا خواب لهي ٿو.“
ٻوليءَ ۽ ادب جي اِها زندگي بخش روح افزائي ۽ اِها اُنهن جي مسيحائي هر محب وطن فرد ۽ خاص طرح محب وطن قومي شاعرن ۽ اديبن جي واسطي سان قوم لاءِ سدا موجود، سدا زنده ۽ ترو تابنده رهي ٿي. سنڌي ٻولي ۽ اُن جو ادب به اِنهيءَ طرح سنڌي قوم جي پنهنجي جيئڻ ۽جيئڻ جي ماڻڻ جي اِرادي جدوجهد جي تاريخ جا محفوظ طومار يا رڪارڊ آهن. ۽ ائين ئي، خاص طور جديد قومي سنڌي ادب لاءِ چئي سگهجي ٿو ته اُهو سڄي جو سڄو اڄوڪي دور جو، مخصوصن 1947ع جي تقسيم برصغير ۽ اُن جي نتيجي ۾ سنڌ جي قومي ورهاڱي ۽ سنڌي قوم کي جنهن سياسي ۽ سماجي صورتحال سان دوچار ٿيڻو پيو، اُن جو اُهو شعوري رد عمل ۽ پورو ۽سچو تفصيل آهي.
مون پنهنجي ڪتاب ” شاهه-سچل-ساميءَ“ (1978)۾ ارسطوءَ جو قول نقل ڪيو هو ته ”شاعري فلسفي کان وڌيڪ فڪر انگيز ۽ تاريخ کان وڌيڪ سبق آموز ٿئي ٿي،“ ۽ چيو هو ته اِها حقيقت ان طرح هئي، جو شاعريءَ مجموعي طور انساني فطرت ۾ زياده اونهو ڏٺو ٿي- اُن جي خصوصيت بلڪ اُن جي عظمت جو دليل ئي اهو هو ته اُن اندر جي اسرار جي، ڳالهه جي اصل جي، ’اکرن‘ جي نه پر ’روح‘ جي صورتگري ڪئي ٿي ۽ ٻيو ته اُن پنهنجي دور تي، ۽ ان جي ماڻهن تي وڌيڪ حساس روشني وڌي ٿي ۽ انهيءَ ڪري اُنهن سان زياده يڪدل ٿي اُنهن کي وڌيڪ چٽو ۽ صحيح سمجهيو ٿي. ائين عظيم شاعريءَ جي توصيف ڪندي، مون وڌيڪ لکيو هو ته اُن ۾ وقت جي حقيقتن جو سچو ۽ پورو عڪس موجود هجي ٿو، ۽ اُن خيال کان اُن ۾ تاريخ جي جهلڪ موجود هوندي آهي، ۽ ساڳئي وقت ان ۾ حقيقتن جو تعبير به موجود هوندو آهي، ۽ اُن لحاظ کان اُن ۾ فلسفي يا حڪمت جي به جهلڪ هوندي آهي.
جڳ مشهور ادبي نقاد ٽي. ايس. اِليٽ، جو چوڻ آهي ته ”شعر ۽ ادب جي دنيا ۾ جيڪڏهن اوهين ڪنهن جدت ڪار (innovator) جي ڪاوشن کي تاريخوار ويهي جانچيندا ته اوهين هن کي سندس من جي ڪنهن اجهل ڌُن ۾ مصروف ۽ قدم بقدم اُن جي پورائيءَ ۾ اڳتي وڌندي ڏسندا“. جديد سنڌي ادب جو اڳرو ۽جدت ڪار، اسان جو مهان اديب ۽شاعر شيخ اياز اسان کي سندس سڄيءَ اعليٰ تخيلقي ڪاوش ۾- پنهنجي ضبط ٿيل مشهور پهرئين شعري مجموعي ”ڀونئر ڀري آڪاس“ (1962ع) کان وٺي، سڀني سندس نثري تصنيفن سميت، پنهنجي شعر جي هن زير نظر شاهڪار، ”راج گهاٽ تي چنڊ“، تائين- اهڙيءَ ئي ڪنهن هڪ پنهنجي لازم ڌُن ۽ اَجهل جذبي جي تڪميل ۾ اڳتي وڌندو پئي معلوم ٿيو آهي. ”پتڻ ٿو پور ڪري“ جي مهاڳ ۾ يوسف شاهين لکيو آهي ته ”نثري نظمن تي مشتمل هيءُ بي مثال ڪتاب شيخ اياز جي سڄيءَ زندگيءَ جي تجربن، ڄاڻ، مطالعي ۽ مشاهدي جو نچوڙ آهي.....“ دراصل اُهو اياز جي مطالعي جو نچوڙ به هُن جي پنهنجي اُن اندر جي جذبي، پنهنجي آئيندي جي هڪ خواب کي اڳتي نئي ٿو، جيڪو هن جي دل ۾ پنهنجن ماڻهن لاءِ موجود پئي رهيو آهي، ۽ جنهن ڏانهن هن جي سڄي شاعري ۽ ٻي هر ادبي ڪاوش مسلسل سفر ۾ رهي آهي. هن جي سڄي اعليٰ تخليقي ادبي اُپت، هن جا سڀ ادبي شاهڪار، زندگيءَ جي همه رنگ صورت جي مصوري هوندي به، اهڙا آهن، جو اُنهن سڀني ۾ هڪ يڪرنگي، هڪ يڪسوئي ملي ٿي. شاعر جي پنهنجي ’ڏور-نگاهه‘ (Vision) هن جي هر نظم ۽ هر شعر ۾ موجود آهي، ۽ وچ ۾ ڪٿي، خاص طرح پنهنجي قومي حال ۾ مايوسيءَ جي خفيف عڪاسيءَ جي باوجود، جا حقيقت پسندانه ئي آهي- اُن ۾ هزارها سالن جي تاريخ مستقبل جي اُن مثبت ۽ پُر-اُميد تصور سان وڃي ملي ٿي:
اهڙي اڳ- ڳڻتي
ڪهڙيءَ ڪؤتا کي هئي؟
ڪنهن هئن دانهن ٻڌي هئي
دکي ڌرتيءَ جي؟
ڇا اڳ ڏيهه ڏٺا هيا
ڏاهپ هئن ڏمري؟
من- پيڙا جي ٻولڙي
ڪنهن هئن ڪُرلائي؟ (وايون، ص 97)
سهڙي جا سيکاٽ تي، کنوڻ سا کاڻوٽ
مــتان کـائـو موٽ، ساري سنڌ ٻري پئي (بيت، ص. 16)
هي جو ريــٽُ رتــو آ، کيســـانـــو مــــوريءَ،
اُڻي ڪنهن ڪوريءَ، ڳاڙهي اُڻت ڪيتري! (بيت، ص.17)
او شـل ڊهـي ڊوهـه، ڪــائــي آڳ ٻريِ پئي،
لوهر ڦوڪي لوهه، رڪ ڪري ڪو پڌرو!(بيت، ص.20)
اچـي ٿـو هـيڪارَ موت ته سڀني جي مٿان،
مئي ناهه ميارَ، جي تون جيئين جسُ سان.(بيت.ص.21)
هي سرءُ چاليهه سال!
روز ساڳا ڏينهڙا!
سج اُڀري ٿو، اُٿن ٿا سوچ ۾ ساڳا سوال-
سج اُلهي ٿو، منهن تي ٿا ملن ساڳا ملالَ-
ها فقط سُرها لڳن ٿا، اڄ به ڌرتيءَ جا دلال-
هو وسنتي ويس پائي، ٿا هڻن ڪوڙا گلال-
ڪيترو تولئه تڪيان؟ هاڻي ڀلائي آءُ ڀال!
روز ساڳا ڏينهڙا!
روز ساڳا ڏينهڙا!
روز ساڳا ڏينهڙا! (وايون، ص39)
ٿي ٻري لينن- گراڊ-
بم برسن ٿا پيا.
’اولگا‘ جي شاعريءَ ۾
اڄ به تازي آهه ياد-
بم برسن ٿا پيا.
اڄ به منهنجا ديس تو ۾
ڄڻ ته نازي بدنهاد!
بم برسن ٿا پيا
اي ڏکڻ!گهُلندين ڪڏهن تون
آءٌ اي بادِ مراد-
بــــم بــــرســـــان ٿـــــي پــــيــــا. (وايون، ص.45)
ڌرتي! بس توسان
ماڻهوءَ ٻولَ نه پاڙيا!
آڌيءَ مانجهيءَ گيت ٿو ڳايان آءٌ اڃان.
سپني منجهه رچي وڃي ماڻهو نيٺ متان!
(ماڻهو سپنا ٿو اُڻي پنهنجي رتُ پُنءِ مان)
رانــئي جَــرُ ٿَــرُ َئيــو ڳـاڙهو سج مٿان!(وايون، ص47.)
’تون‘ تي تون آهين.
منهنجي ڀون آهين،
او آيل! او سنڌڙي!
منهنجي ساري ڏات تون،
منهنجي’مون‘آهين-او آيل! او سنڌڙي!
تون ئي منهنجا بيت آن
تون وايون آهين او آيل! او سنڌڙي!
اڃان نڪتي ڇو نه تون
کاهيءَ کؤن آهين؟- او آيل! او سنڌڙي!
ويريءَ جي والارَ ۾
ڏينهن ته ڏون آهين!-او آيل!او سنڌڙي!(وايون،ص 49)
بادل ٿا برسن
جيڏا، وري جهوڪ تي.
شاهه عنايت اُڀ مان، ڇمڪي ٿو ڇَن ڇَن،
نه تو سونگي سنڌڙي، نه تو ڏاڍي ڏَن!
مٿن مٿي هٿڙا سدا شهيدن،
آهن اسان سان اڃان، مري جي نه مرن!(وايون، ص 93)
پير کوڙي رهو پهاڙن تي،
پٿرن جي ڪِرڻ جيان نه ڀڄو!
رٿ روڪي وڙهو ’اياز‘ اڃان،
ڪانئرن جي ڀڄڻ جيان نه ڀڄــو‘ (غزل، ص 119)
ســـمجهو ٿا لوڪو!
راهُو مرڻو ڪونه آ،
مري ويو ٻيو ڪو. (ٽه- سِٽا، ص. 124)
اکيون پٽيو ڙي!
هيءَ جا باک بسنت جي
اُٿي جهٽيو ڙي! (ٽه – سِٽا، ص. 125)
موت نه کاڌي مات،
وري سج لُهو لُهان
راهوڪيءَ تي رات! (ٽه – سِٽا، ص. 125)
ڇا تون ماضيءَ جا دروازا بند ڪرڻ چاهين ٿو؟
لاهور ۽ دليءَ جي رستن تان
رتُ ڌوپي چڪو آهي،
۽ اُها رُت ويجهي آهي
جنهن ۾ مالتيءَ جا اَڇا پُشپَ
من جي پوترتا وانگر ٽڙي پوندا آهن...(نثري نظم ص154)
دور ستارا پوڙها آهن
چنڊ به پوڙهو آهي،
يا هو پوڙهو ناهي؟
هن ساري سنسار کي ڪوئي
چوڌاري ڪو لوڙهو ناهي
يا ڪو لوڙهو آهي؟
ديپ ٻُجهن ٿا ديپ ٻرن ٿا
ڏاڍو ڏور ڏياٽيون آهن
جي وسِمئه مان مَنش ڏسن ٿا.
وشيِوُ جيئن ڪو مندر آهي
ڇا اِن ۾ ڪوئي در آهي؟
مورتيون ۽ سڀ پوڄاري
اِن کان ٻاهر ڇو نه وڃن ٿا؟
هونءَ وشال لڳي ٿو، ليڪن
گــهــيرو ڪــيــڏو ســوڙهــو آهــي! (نظم، ص. 180)
منهنجا گيت ڪڏهن اي ڌرتي!
چئه، توکان ڪو مُلهه گهرن ٿا؟
مون کان پوءِ اِهي اِئن لڳندا
اِنڊَ مان جي چانڊوڪيءَ ۾
ڄڻ ڪي هڏڙا پکڙيل آهن-
هڏڙا ڪنهن کان ڇا ٿا چاهين
ڇا ڪوئي سوچي ٿو!
ڇــا ڪـــــوئــــــي ســــــوچـــــي ٿــــــو! (نظم، ص. 81)
ڪنهن جو خون وهيو ٽوڙيءَ ۾
او ڊايَر؟
تو کي ڪيئي سال مئي ٿيا
روُمَ رُومَ مان تنهنجي نڪتا
جيڪي ڪيڙا
سي به مٽيءَ سان مٽي ٿي ويا-
ڪالهه مگر تو ٽوڙيءَ ۾
لڳ ڀڳ ساڳيءَ ورديءَ ۾
ســـــــاڳــــي هــــولــــي کـــيـــڏي!..... (نظم، ص. 213)
وَنّ به ساڳو واسُ به ساڳو،
مَنّ به ساڳو ماس به ساڳو،
....................................................................
هڪٻئي سان گڏ ڇو نه جيون ٿا؟
هڪٻئي کي سَڏُ ڇو نه ڏيون ٿا؟
هــڪــٻئــي جــو مــڏُ ڇــو نـه ٿــيون ٿــا؟(نظم، ص. 222)
هو سڀ آڌيءَ رات اچن ٿا،
مُگرمانَ تي ناچ نچن ٿا.
مگرمان جي چمڙي هيٺان
تن جون ڪيئي پيڙهيون آهن،
هڪٻئي پويان سيڙهيون آهن
تن تي گڏجي هيٺ لهن ٿا،
دودي تائين، ٻاگهيءَ تائين،
ڪُنڊَ ڪُنڊَ ۾ ديپ جلن ٿا،
مگرمان تي ناچ نچن ٿا.
جيڪي ڪالهه اِنهيءَ ڌرتيءَ تي
ماريا ويا ها، سي به اُٿن ٿا،
۽ پوءِ پنهنجن پيرن هيٺان
لاش چنيسر جو چيڀاٽي
ڇاتي کولي، اوچي ڳاٽي
ڏاڪولن سان ٺڪ ٺڪ ڪن ٿا
مــگــرمــان تــي نـــاچ نـــچــن ٿــا. (نظم، ص. 227)
........ اِن طرح، آءٌ هوند هن ڪتاب تان اياز جا سڄي جا سڄا نظم- ”سارو عرش منور آهي، چنڊ ڳليءَ ۾ چمڪي ٿو....“ (ص ص 184- 185)، ”ڪيڏو ياد ڪيان ٿو توکي، تنهائيءَ ۾، تون جو جيئڻ جو جَس آهين، ڪير چوي ٿو تون ڪَس آهين!....“ (ص ص 188-189)، ”آزاديءَ لئه روز مرن ٿا/ ماڻهوئڙا....“ (ص ص 199-200)، ”موت مسئلو ناهي، مسئلو حياتي آ.....“ (ص203)، ”هي شاعر جي لهرائن ٿا، هي جيڪي آداب عرض ڪن، جن کي ڪو به ضمير نه آهي.....“(ص، 204)، ” پنهنجي جيئري يارو، انقلاب اچڻو آ....“ (ص، 205)، ” حڪمرانن کي ڪونه مڃون ٿا، پوءِ به اسان محڪوم ته آهيون!.....“ (ص 207)، ”باک ڦُٽيءَ جو روز ٻڌان ٿو، ’وڪٽر جارا‘ کي.....“ (ص. 211)، ”عمر گذري وئي، دک هن ديس جا، اڄ به ساڳا هئا....“ (ص. 224)، ”رات جي سياهيءَ ۾،روشنيءَ جي جهرمر ۾، ڪيترا نوان ماڻهو، سچ ڏي وڌن ٿا پيا....“(ص ص 228-229)، ”جوت ٻرندي رهي.....، رات ٺرندي رهي...“ (ص. 231)پيش ڪريان—بلڪ اياز جو ڪهڙو ڪهڙو بيت، ڪهڙو ڪهڙو شعر، ڪهڙو ڪهڙو نظم ۽ اُن جو ڪهڙو ڪهڙو بند پيش نه ڪريان- جي پنن تي جاءِ جي گنجائش ڏسي سگهان، ۽ جي اها خبر نه هجيم ته هيءُ سڄو ڪتاب، پنهنجي واقعي هڪ ايڏيءَ امر شاعريءَ سان لائق پڙهندڙن جي آڏو پاڻ موجود آهي ۽ سنڌ جا محڪوم ۽ مظلوم باشعور ماڻهو ضرور اُن جي سِٽ سِٽ پڙهندا ۽ اُن جي ’ايجاز‘، ’ايما‘ ۽ علاماتي ادا ۾ جيڪي معنيٰ جي موتين جا انبار سندن آڏو آهن اُهي هو پاڻ ئي ڏسندا ۽ گڏ ڪندا!
اياز جي هيءَ شاعري، اياز جي پنهنجي چواڻيءَ، هُن جي ”زندگيءَ جي پوئين پهر جي شاعري“ آهي. اِنهيءَ ڪري اُن ۾ لائق پڙهندڙن کي ڪٿي ڪٿي زندگيءَ جي اختصار ۽ اُن جي خاتمي کان پوءِ جي اوني جو اظهار به ملندو- جيئن مثلاً صفحي 76 واريءَ وائي ۾:
ويل آن ساهي پٽڻ جي
موت، منهنجي لاءِ تون
آخري منزل نه آهين.
مان اُٻن ۾ ڪيئن رهندس
مون ڀُلائي نانهه ڀون!
هو وسي ٿو وڏ- ڦڙو
سايون ٿين ٿر ۾ ڀٽون!
جي اچان موٽي ته مون کي
ڪنهن هرڻ ۾ پاءِ تون!
موت منهنجي لاءِ تون
آخري منزل نه آهين
يا، جيئن صفحي 173 واري نظم ۾:
اڃان اُجهاڻل ڏيئو ناهيان
تون جو اچڻو آهين، آءُ!
تنهنجي ڪارڻ ليئا پاتا
ساري رات جَلي مون در تي،
ڪيڏو ڪارو انڌيارو آ
ڀنڀرڪي تائين سانڀر تي!
ڄاڻ پرهه جا پنڇي اُڏريا!
توڙي پوئين آهي ويرا،
منهنجي جوت اڃان به ٻري ٿي
اڃا تڪيان ٿو تنهنجا پيرا.
اڃان به ساڳيو ليئو آهيان،
اچڻو آهين جي، تون آءُ!
يا، ”سارو عرش منورّ آهي“ (ص 184) واري نظم ۾:
..... ڇا، هي منهنجو بستر آهي؟
جنهن وٽ ڪوئي روئي ٿو؛
چي، ”هي شعر اڌورو آهي،
”ويٺي ڪالهه لکيائين ٿي جو،
”جهونگاري سوچيائين ٿي جو،
”ڀانيان ٿو اڻپورو آهي!“.....
يا، جيئن ص. 224 تي آيل سندس نظم:
عمر گذري وئي
دک هن ديس جا
اڄ به ساڳا هئا
جي هئا مون ڏٺا
سال چاليهه اڳ،
ڪوبه ڦيرو نه آ
ديس جي دانهن ۾!....
1976ع کان 1979ع تائينءَ جي وائيس چانسيلريءَ واري دور ۾ ۽، اُن دور کان فوراً پوءِ واري ڪجهه عرصي ۾ به، نه لکڻ سبب، اياز جي شعري آمد ۾ اُها رواني نه رهي هئي، ته هن فقط نثري نظم ”پتڻ ٿو پورَ ڪري“ (1982ع) وارا لکيا هئا- جيئن گروديو ٽئگور پنهنجي آخري دور ۾ ڪجهه ڪتاب نثري نظمن جا لکي، وري پنهنجيءَ منظوم شاعريءَ ڏانهن موٽيو هو. ٽئگور وانگر اياز جي اُنهن نثري نظمن ۾ اُها ڳالهه نه هئي جا شاعر مان متوقع هئي. اُن سلسلي ۾ اياز مون کي پاڻ ئي ٻڌايو هو- ۽ ٻئي هڪ هنڌ آءٌ ائين لکي به چڪو آهيان- ته ڪيترو وقت هن جي تخليقي قوتن جا سرچشما بيٺل رهيا، ۽ اُن ڪري هن ڪٿي ڪٿي (نثري نظمن ۾) پنهنجي مطالعي جو سهارو ورتو هو. پر اُن سان اياز جي اُنهيءَ پيشڪش جي به مخصوص اهميت کان ڪڏهن به انڪار نٿي ٿي سگهيو.
يوسف شاهين اياز جي اُن مجموعي کي علم ۽ فلسفي جي دنيا جو ”هڪ عظيم شاهڪار“ چوندي، شاعر جي ڪن سالن جي لڳاتار ماٺ کان پوءِ جي پهرينءَ خوش آئند اشاعت طور ”نئين نينهن جو نياپو“، ”پرهه ڦٽيءَ جو پيغام“ ۽ ” من اندر جون ڳالهيون“ سڏيو آهي- ” جن کي ٻڌڻ لاءِ سچي دل ۽ اُجرو من گهربل هئا، ۽ جن جي مطالعي کان پوءِ شيخ اياز جي سموري شاعري ]پاڻ[ وڌيڪ اثرائتي انداز ۾ پڙهي ۽ پروڙجي سگهي ٿي.“
اڄ اياز جي هن ” پوئين پهر جي شاعريءَ“ ۾ به سندس ان وسيع مطالعي ۽ جهان- گرديءَ جون جهلڪون ملن ٿيون. هن جي مطالعي ۾ ان طرح ڪيترا شاعر، اديب، فلسفي آيل آهن، جن جو ذڪر هن هنڌ هنڌ پنهنجي ’اندر‘ جي اظهار ۾ تمثيل (Allegory) طور ڪيو آهي. جيئن ڀٽائي، سچل، بيڪس، اولگا پرگال (لينن گراڊ جي شاعره)، ٽئگور (رويِ)، ڪڇي شاعره رتن ٻائي، ڪاليداس، شاهه عنايت، ڪبير، فريد، بلي شاهه، روحل، ڀاڳوڀانُ،ويد وياس، گوئٽي، بيثون، مولانا آزاد، اصغر گونڊوي، مايوڪووسڪي، ڪنفيوشس، فيض، سبط حسن، دارا، شيوسانگ (قديم چيني عالم)، آلندي، امير خسرو، مرزا ’رسوا‘، فڊل ڪاسٽرو، وڪٽر جارا (هاسپانوي راڳي ۽ شاعر)، وغيره. ائين ٿو لڳي ته شعر ۽ ادب جي ساري دنيا هن جي آغوش ۾ آهي، ۽ هن کي پنهنجي ديس، پوري برصغير ۽ ساريءَ دنيا جو فڪر آهي، ۽ ٽنهي جي تقدير ۾ ڪوئي رشتو آهي، ۽ اُن رشتي جي بحاليءَ جي هن کي اڻ تڻ آهي، جيڪو رشتو هٻڇ، غصي، خوف ۽ تاريڪ خياليءَ سبب ڇڄي، ڇيهون ڇيهون ٿيو پيو هو، ۽ جيسين اُن جا ٽٽل ڦٽل ڌاڳا ڳولي، ڳنڍي جوڙي، سلجهائي ۽ صاف ڪري نٿا سگهجن تيسين هن جي پنهنجي قوم ۽ دنيا ۾ ٻئي مظلوم انسان جي نجات ممڪن نه هئي.
پڇڻ تي اياز مون کي ٻڌايو ته پاڻ سڄو هيءُ شعر، جيڪو هن مجموعي ۾ پيش ٿيل آهي، سواءِ اُن جي ٻن چئن نظمن جي، مارچ ۽ اپريل 1987ع ۾، روزانه علالصبح چئين وڳي کان ڇهين وڳي تائين ڪم ڪندي جوڙيائون، ۽ پڻ ٻئي شعر جو سندن مجموعو، ”بڙ جي ڇانوَ اڳي کان گهاٽي“ به، ائين آگسٽ سيپٽمبر جي ٻن مهينن جو تخليقيل، وٽن تيار آهي، جو عنقريب شايع ٿيڻ لاءِ ڏنو ويندو.
راتين جو جاڳي، صبح جي پهر ۾ پنهنجي ملڪ ۽ ماڻهن جي پابزنجير ۽ ڏکاريءَ زندگيءَ تي ائين ڪُرلائڻ جا آثار اسين اياز جي هن تخليق ۾ ڏسي ۽ پڙهي به سگهون ٿا:
رڻ- ٻــارڻ ٻــاري ويـــا، آڌيءَ اُٿــــي جــــي،
ساري ٿي تن کي، اُڀري باک بسنت جي. (بيت، ص. 14)
رات ڀر تنهنجي پڪار
ننڊ کي نيندي رهي،
آڌ ڌرتي سرخ ٿي وئي، ايترا آيا بهار!
ڪويَلون ڪوڪن پيون،ڪوئي ته ناهي چپ يار!
ڇو اڃان گلنار ناهن، روءِ تنهنجي جا اَنار؟
ٿو ڇڪين ڇوهي جيان،مون کي پراهين پار يار!
(وايون، ص 59)
اُٿي آڌيءَ رات جو
تو لئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
ڦڙا ڦڙا ماڪ جا
جڏهن ڦُلن جهولڙيون،
تولئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
جن تولاءِ سڳنڌ جون
ڪيئي ڳليون ڳولڙيون،
تولئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
ڀنڀرڪي جو ڀُنءِ مٿان
ريکون نيٺ رتولڙيون،
تولئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا. (وايون، ص 86)
باک ڦٽيءَ جو شعر لهن ٿا
مون تي سج- اُهاءُ ڪري،
رت اُٻڙڪا کائي ٿو ايئن
ڏينهن تتو جئين تاءُ ڪري!
سارو وقت ته رهندو ناهين،
ويندو آنهه سماءُ ڪري!
ڪيسين ڪوءِ ڪلالن جي ۾
منهنجي ڏات هڳاءُ ڪري؟
آءٌ ته آدرڀاءُ ڪري ڪو
تـــنــهـنـجــو آڌر ڀــــــاءُ ڪــــــري! (نظم، ص. 172)
باک ڦٽيءَ جو روز ٻڌان ٿو
’وِڪٽر جارا‘ کي.
هي جو چِلّيءَ جو راڳي آ
منهنجي ڀاءُ جيان آ،
اُن جي دکياري ڌرتي ڄڻ
مـــنهنـــجي ماءُ جيان آ...... (نظم، ص. 211)
اياز جي شعري فن تي لکندي،”ڪي جو ٻيجل ٻوليو“ (1970ع) جي مهاڳ ۾ مون چيو هو ته ”اياز پنهنجي ادبي تخليق جي فني اوچائيءَ جا سنڌا پاڻ قائم ڪري ٿو ۽ پاڻ ئي انهن کان مٿي اڀري ٿو، ۽ پوءِ مون هن جي ”سادن ۽ سهڻن لفطن ۽ اُنهن جي چونڊ ۽ پوي پوري استعمال“ جو ذڪر ڪيو هو، ۽ لکيو هو هن جي ” شعر جي نغمگيءَ ۽ اُن جي دلبرانه انداز“ بابت، ۽ هن جي ”ننڍڙن ۽ نزاڪت ڀرين وزنن ۽ بحرن“بابت، ۽ پڻ ”ڊگهن بحرن ۽ انهن جي جولاني ترنم“ بابت، ۽ ”هوا کان هلڪن رديفن ۽ قافين، ۽ هندي ڇنڊ جي بنهه معصومانه ۽ من موهيندڙ استعال ۽ لوڪ گيتن جي ڌنن ۽ انوکين علامتن ۽ اشارن“ بابت، جن سان هن جا پڙهندڙ هن جي آڇيل معنائن جي موتين سان پنهنجا جهول ڀري ٿي سگهيا ۽ سندن دل ورائي ورائي هن جي شعرن ٻڌڻ لاءِ آتي ۽ زبان اُنهن جي نغمن کي وري وري جهونگارڻ لاءِ تيار رهي ٿي.
اياز جي هن تازي ڪلام جي فني اوچاين لاءِ پڻ آءٌ اهو ئي ڪجهه چئي سگهان ٿو. اياز جي شعري اظهار ۾ مون هميشہ هڪ ڳالهه ڏٺي آهي، جنهن کي آءٌ جذبي جي ڌارا (Stream of Passion) به چئي سگهان ٿو، شعور جي ڌارا (Stream of Conscciousness) وانگر. ادب ۽ فن جي ڪاوش ۾ جڏهن اِهي ٻه ڌارائون گڏجن ٿيون، يعني جڏهن شعور جي ڌارا کي جذبي جي ڌارا- اُمنگ، اُتساهه، عشق جي ڌارا- ميسر اچي ٿي(جنهن کي ٽي. ايس. اِليٽ ” اندر جي ڌُنَ“ ۽ اسان جي لطيف ” اندر جي آگ“ چيو آهي)، ۽ پوءِ جيتر اهي ٻيئي ڌارائون ڪنهن اديب ۽ شاعر سان شامل حال هجن ٿيون، تيتر جيڪا تخليق وجودجي ٿي، اُها پنهنجي اظهار لاءِ ڪنهن خاص ڪوشش يا اڳ- رٿا جي به محتاج نٿي رهي.
ائين ئي اياز جا ڪيترا نظم آهن جن جي ڪائي مقرر يا ٻڌل صورت (Fixed patern) نه آهي، جي پوءِ به پنهنجي فني تڪميل ۽ منطقي نتيجي تي پهچن ٿا، ۽ پوري آب تاب سان پهچن ٿا، ۽ توڙي جو اُنهن جي وچ جون سٽون هم قافيه نه آهن ۽ انهن جا ڪي پادَ يا مصراعون به ناتمام هجن ٿيون، ته به انهن ۾ ترنم ۽ تاثر پابند شاعريءَ کان به وڌ ملي ٿو، اُنهن جون تشبيهون ۽ استعارا بنهه نوان، جن جي نواڻ به نئين کان نئين، ڪا به انهن جي سٽ اجائي ۽ ڀرتيءَ جي نه- ته به معنيٰ جي ايتري اَوَلِيت، جو اُنهن جي ٻوليءَ جو حسن ۽ خوبي ثانوي ڳالهه پيئي ڀاسي. اِن طرح جي فطري شعر جي هر صنف- بيت، گيت، وائي، ٽه- سٽي، نظم، نثري نظم- تي شاعر جي ڇاپ هجي ٿي، ۽ شاعر جي نالي جي خبر نه هوندي به ڏسي ۽ پڙهي، چئي سگهجي ٿو ته اُهي اياز جا شعر آهن.
منهجي ويچار ۾، آءٌ اياز جا اِن شعور ۽ جذبي جي باهمي ڪيفيت جا، تخليقيل مثالي ٻه نظم- ”ڪالهه ڪڏهن مون وارياسي ۾....“(ص 210) ۽ ”گيت به ڄڻ گوريلا آهن،....“(ص 30) هتي لائق پڙهندڙن جي آڏو آڻي به سگهان ٿو. پهرئين نظم ۽، خاص طرح اُن جي آخري ڇهن سٽن جي بند ۾، شاعر ڏاڍي هڪ دلنواز انداز جو اندروني ترنم حاصل ڪري سگهيو آهي- جيئن بند جي ٽينءَ سٽ جي لفظ ’فلسطين‘ جو قافو اُن جي مٿينءَ سٽ جي آخر ۾ ’جيسين‘ آهي، پر ان کان پوءِ باقي بند ۾ قافيو ڪونه آهي، ۽ رڳو حسرت، فلسطين، ياسر، ’سارا‘ ۽ ’ڏسي‘ لفظن ۾ آندل ’سين‘ (س) جي آواز، ۽ ساڳيءَ طرح حسرت، ياسر، ’عرفات‘، ’سارا‘، ۽ ’رتو رت‘ ۾ آندل ’ر‘، ۽ ’حسرت‘، ’فلسطين‘، ’عرفات‘۽’رتورت‘ ۾’ت‘/ط جي تڪرار (Repitition) سان ترنم پيدا ڪيو ويو آهي. ساڳيءَ طرح ٻئي نظم ۾ آوازن’گ‘’ر‘’ج‘۽’ڙ‘جي تڪرار۽ پڻ اندروني هم قافيائي لفظن ’جاڙ‘’آڙ‘’پهاڙ‘’تاڙ‘’لاڙ‘ ۽ ’آ-کاڙ‘ سان نظم جي ترنم ۽ تاثر کي عروج تي پهچايو ويو آهي. اِهي تجربا ڪڏهن ڪڏهن مغربي شاعريءَ ۾ ملندا آهن، ته اُنهن جا نقاد هوندا آهن، جي شاعر تان ٻلهار ويندا آهن. اياز جي سڄيءَ شاعريءَ ۾ اهڙا سوين مثال موجود ڏسي سگهجن ٿا.
اياز جا اِهي هيٺ ڏنل ٻه نظم، جتي هن جي شعري فن جا ۽ اُن جي تمثيلي انداز جا، ۽ هن جي شعور ۽ جذبي، ذهن ۽ قلب جي فطري امتزاج جا نمائنده مثال آهن، اُتي اُهي سندس مجبور وطن ۽ محروم ۽ ستم رسيده قوم جي شانائتي ۽ جَسُ ڀرئي جيئڻ لاءِ مٿن تاريخ جي عائد ڪيل جدوجهد جي طويل ۽ مشڪل رستي جي ڳالهه به ڪن ٿا: اسان جا محب وطن ۽ عوام دوست اديب ۽ شاعر اڄ اسان لاءِ اِهڙو ئي ڪجهه ڪري سگهن ٿا، ۽ اڄ اِهوئي فرض ادا ڪرڻ کان اُنهن کي غافل رکڻ جي ڪوشش ڪرڻ ۾ جاهه ۽ جلال جا صاحب ۽ ملڪ ۽ مال جا مالڪ، همه تن ۽ ڪل جهِت مصروف نظر اچن ٿا:-
(1)
ڪالهه جڏهن مون وارياسي ۾
ڳاڱيون، ڳَمَ ڳنڍيرَ ڏسي،
سج جي پاڇي ڏانهن ڏٺو،
سونَ وَني ساواڻ هئي
منهن ڦيري جيڏانهن ڏٺو.
تيسين ٿي تيڏانهن ڏٺو
سارو سج ٻڏي ويو جيسين،
حسرت سان ڪنهن وقت فلسطين،
جئن ياسر عرفات ڏسي،
چَپَ ائين ڀيڪوڙي پنهنجا
سارا رتو رتُ لڳن!
(2)
گيت به ڄڻ گوريلا آهن،
جي ويريءَ تي وارَ ڪرن ٿا.
جئن جئن جاڙ وڌي ٿي جڳ ۾
هو ٻوليءَ جي آڙ ڇُپن ٿا،
ريتيءَ تي راتاها ڪن ٿا
موٽي منجهه پِهِاڙ ڇپن ٿا،
ڪيڏي تِرڇي تاڙ رکن ٿا
اُتر اُڀري لاڙ ڇپن ٿا،
سانوڻ سنگ وسن ٿا ڏاڍو،
بادل ٿي آکاڙ ڇپن ٿا.
ڪالهه هيا جي سرخ گلن جئن
اڄڪلهه نيلا پيلا آهن:
گيت به ڄڻ گوريلا آهن
جي ويريءَ تي وار ڪرن ٿا.
محمد ابراهيم جويو
حيدرآباد سنڌ.نومبر 20، 1987ع
* ”پتڻ ٿو پُور ڪري“ (1982ع) ”ٽُڪرا ٽُٽل صليب جا (1984ع) ”پَنَ ڇَڻَ پُڄاڻان“ (1985)ع، ”چنڊ چنبيلي ول“ (1985ع)، ”رڻ تي رم جهم“ (1986ع) ”ڀڳت سنگهه کي ڦاسي“ (1986ع)، ”راج گهاٽ تي چنڊ“ (1987ع)
سيڪشن؛ شاعري
ڪتاب: راڄ گهاٽ تي چنڊ
شيخ اياز
صفحو : 3
رِڻَ- ٻارڻُ ٻاريٖ ويا، آڌيءَ اُٿي جي،
ساري ٿي تن کي، اُڀرِي باک بسنت جي.
آڙيا ڪَن اُپاءُ، هيڻِان هانءُ جهَلي ڪري،
نيٺ ته ورندو واءُ، نيٺ ته ڦِرندا ڏينهڙا.
رِڻَ ٻه ٽي ريڍارَ، مٿان تارن ٽُٻڪڙا،
رڍوُن ڌاروُن ڌارَ، شل ڪو اُڀري ڏينهڙو!
ڏکڻ کان آيا، اُتر تي اوتون ڪري،
پنهنجا پرايا، ويريِ منهنجا واهرو.
ڦِرندا ڦِرندا ڏينهڙا، ساڳا نه رهندا،
اچن ٿا ڪَهندا، ڪارا ڪڪر ديس تي.
آيا ڪارونڀارَ، ڦِري ويا ڏينهڙا،
ڪيڏا باغ بهارَ، توتي ڌرتِي ديس جي!
’اَجهو مُندَ ملير تي، آئِي ڪِي آئِي‘،
وائي سَوائِي، منهنجيءَ ڏکيءَ ڏات جي.
توکان ملڻ کان سوا، متان آءٌ مران!
ڏٺو آنءٌ دَران، ڏاڍو ويجهو آنهه تون.
اچين ٿو اوٺارَ، جهُوڙا سڀ جهِمڪن پيا،
تڪي تنهنجا پارَ، ڪاٽيم ڪيڏيون راتڙيون!
ايندين، ايندين اوچتو، پيهي ايندين پاڻَ
ڏکيءَ ڏيندين ڏاڻَ، پنهنجو پاند پناهه جو.
ٿِي ڪو ڇَپر ڇَٽُ، پيرَ پُنا مون پنڌ ۾،
هي جو منهنجو گهَٽُ،اچُّ ته ڪجهه اوري ٿئي.
اچين پيو تون، پرين پنهنجي پار ڏي،
اڳ نه ڏٺو مون، تو کي ايڏو ويجهڙو!
اڃا نه آيا، پنهنجا وڃڻَ ڏينهڙا،
لايا سجايا، اڃا آهن ڏات جا.
واريءَ سندو پنڌڙو، پورو نه ٿيندو؟
ڇا هُو نه ايندو، جنهن آئي مون سُکَّ ٿئي؟
مٿان تو ميارَ، اڃا منهنجي آ ميان،
پهچيِن پهچڻهارَ، جڏهن مون کي پنڌ ۾!
اڃا ٿا چاهِن، ڀِڙيِ ڀيڙائوُ ٿيون،
اڃا ڪجهه آهن، ساڳا منهنجا سانڀُرو.
گُل ورنيون گجراتڻيون،ڪراچيءَ جي شامَ،
هي به ته منهنجا عامَ، توڙي سڀ نه سنڌ جا.
توڙي ٻولي ٻي اٿن، پنهنجا ئي آهن،
مون جئن ٿا چاهِن، سڀ ئي ساڳي سِجَّ کي.
هيءَ ساڳي تاريخ آ، سڀ جي شِڪاري،
مان ۽ بهاريِ، سڀني رولا رُڃَّ جا.
اِئين نه اچي اوچتو، ٿڌي هيِر ٿَرن!
اڃا مونجهه مرن، مارو ڀَل ته ملير ۾؟
ڇا ڇا منهنجي مَن، آهي اڄ اڌرات جو،
پَيون چَنڊُ چُمَنِ، چوڏس چڙهيو لهريون.
ٻاٻيها ٻيهارَ، ڪڏهن ويندين ڪيچ ڏي؟
ڇا هُو منهنجا يارَ، اڃا آهن جيئرا؟
ٻاٻيها ٻيهارَ، ڪڏهن وسندا مينهڙا؟
ٿر تي لال ليارَ، ٽِڙي پوندا اوچتو.
وري وَڳَهه ڪوٽَ، ڪڏهن وسندا مينهڙا؟
ايندا ڳاڙها گهوٽ، دودا منهنجي ديس جا.
اِئين اچو آگمَو، گوڙَ ڪري گهمسانَ،
ڪلهه جئن ڀاڳُو ڀانَ، ڳاتا هيا دوهڙا!
چِٽيل چُنِيءَ جيئن ڪا، روپا ماڙيءَ تي،
ٻيهر شال اچي، آزادي هِن ديس ۾!
کڻي کڻان ڪيترو، پِريَنِ پيراڙيون،
وَستيون اُجاڙيون، جن ويندي هِن جُوءِ جون!
او شل لهنِ اوچتو، ڏالاوا ڏيهَن،
پرين شل پيهَن، ساههُ کڻون ڪو سُک جو.
اُٺَن جهاٻا جهالِوان، اوشل ڏسان آنءٌ،
وٽان تنهنجو نانءُ، گونجن پَهڻ پَٻَّ جا.
اَمڙ ڏاج رَڱائيا، تنهنجي لاءِ ڪنوار،
ڀوريِ هانءُ نه هارِ، ويجها ڏوليءَ ڏينهڙا!
اهڙي ڪا گجگوڙ اڄ، اوچا ڪڪر ڪر،
جيئن ڌُٻي ڌَرِ، ڪِرن ڪوٽ ڪَلُور جا.
چُريِ چُريِ چِتَّ ۾، متان ڪيو ماٺِ،
توڙي ڪاٺَئون ڪاٺِ،سارَ اوهان جي ساهه ۾.
اُهوئي آهيان، متان ڀانيو ڪو ٻيو،
اڃا ٿو ٺاهيان، ڳاهُون ڳاڙهي سِجَّ جون.
گَسنِ گل ڦُل مورجن، جيسين وسن مينهَن،
تيسين ڏکيا ڏينهَن، ڪيئن به آهن ڪاٽڻا.
چئجي ڪيئن اَلا، ڪڏهن ايندا پارکو!
سِپن ننڊ نه آ، ساري رات سمونڊ ۾.
مون هوندي مون وينتي، او شل اگهائين،
او شل موٽائين، مِٺا ماڻهو ڏيههَ جا!
مُئا مُرڪن ٿا پيا، آئيندي جي اوٽَ،
هو جي گهڙيءَ گهوٽَ،صديون سارينديون گهڻو.
سورج ڀرج ساکَ، آءٌ نه اُجهاڻو ڪڏهن،
منهنجيءَ لوئيءَ لاکَ،سدا ڳاڙهيءَ باک جِئن.
سَهڙي جا سيکاٽَ تي، کنوڻ سا کاڻوٽَ،
متان کائو موٽَ، ساري سنڌ ٻَري پَئي.
آيا اوهيڙا ڪَري، مٿان مون مانڊاڻَ،
ٻيهر ڀُليءَ ڀاڻ، برکا رُت جا ڏينهڙا.
متان چَئو ناهه ڪا، گاج مٿان گِرنارَ،
سانوڻ اڄ سنگت ڪئي، ٻيجل سان ٻيهارَ،
چوڌاري چمڪارَ، آيا کِنوڻِ ڏينهڙا.
وَسُّ اڃا ڪجهه وَسُّ،موٽي وَڃّ نه مينهڙا!
اُتي گاههُ ڦُٽي پوي، جتي گوندرَ گَسُّ،
وري ڏاهَن ڏَسُّ ، وسي ڪنهن وڻڪار سان.
هي جي شير شهيد ٿيا مري نه جيڪي ماتَ،
تارن تن جي تاتِ، ساري رات سٽاوَ ۾.
هي جي شير شهيد ٿيا، کيسانو موريءَ،
ٻَڌا ريٽي رت جي، ڏورانهين ڏوريءَ،
ڌرتيءَ ڪڪوريءَ، سانڍيا پنهنجي ساههَ ۾.
هي جو ريٽو رَتُّ آ، کيسانو موريءَ،
اُڻي ڪنهن ڪوريءَ، ڳاڙهي اُڻتَ ڪيتري!
هي جو رَتُّ اٻوجهه آ، اُنهيءَ جا امڪانَ،
نه ڄاتا نادانَ، اڃا پنهنجي کيپ ۾.
سوڀَ کَٽي سَرها ٿيا وارو وڄائي،
ليٿڙيون پائي، رانول پنهنجي رَت ۾.
سِرُ سَرچو ساڻيهه سان، مٽيءَ سان ماٿو،
ڪونهي تنهن ڪاٿو، اوچو آهي اُڀَّ کان.
تڙڦي ٿو تاريخ ۾، اڃا ٽيپوءَ ڪَنڌُ،
آزاديءَ جو آ اڃا، پري ڪيڏو پنڌ!
هيءُ اُنهن جو هنڌ، مري جي ماهو ٿيا.
جيسين آُنهن اوچتو، سوڀ ڏئي سائين،
متان اِئن ڀائِين، ماريءَ موتَ ڦَٻي ويا!
تِکَ اندر تاريخ جي، جي تون سمائين،
متان ائين ڀائين، سارا لاش لڙهي ويا!
هي جو ڦُڙو رَت جو، وڏي تَنهن جي وَٿَّ،
متان ڪرين ڪَٿَّ، سوڀ نه آهي سُٿري!
سوڀ نه آهي سُٿري، مڱي سڳَر ٿوڪَ،
لُونءَ لُونءَ واري لوڪَ، مرن ٿا ان ماڳ ۾.
هي جي جهَجها جهُڙ ٿيا، مٽيءَ مهڪ اُٿي،
ڌرتي رَتُّ رتي، ڦُولي لالُ ليارَ جئن.
ڪُلها ڪالهه ڪَڪوريا، جيئين ڏاڙهن ڏارَ،
مَريِ مَلهيا يارَ، ويڙها سڀ واسي ويا.
آهن آڌيءَ رات جو، واکاڻيون وِيرَن،
نيڻن مان نيِرَن، ڳاتيون تن جون ڳالهڙيون.
ٽِڙيو کَڻن ٽارَ، سِرَ اُنهن جا سوڀ ۾،
مري مَلهيا يارَ، ويڙها سڀ واسي ويا.
سڀڪو سوچي سوڀ جو،سوڀون هَٿّ نه سوچَ،
وَرُ هيءَ تن جي لوچَ، پلئه ڀل جيڪي پوي.
اُڏر اُڏر ڪونجڙي ڪَرڪي مٿان ڪَڇَّ!
اِجهو اَرتِي اَڇَّ، لٿي ڪاري ٿَرَّ تي.
اوشل ڪرين اوچتو، اکين سان اُپڪارَ،
اچ تون اچڻهارَ، تولئه تڪيان ڪيترو!
چنڊُ ٻَري ٿو چيٽ جو،سونَ ڪٽوريءَ جيئن،
اڳ نه ڏٺو ايئن، مون پنهنجي آدرش کي.
اُتر ڪونج نه ڪُڻڪندِي،ٻيهر مون کان پوءِ،
مون سان ساري لوءِ، وَلر لئه وايون ڪري.
پکين منجهه پچارَ،ڪٿ ڪالهوڪيون ڪونجڙيون،
الا ڪنهن کي سارَ، ڪڏهن اُتر ڪُڻڪندو!
ڇڳِي موتين هار جئن، چار ڏَسين چوڌارُ،
سنڌڙيءَ ناهي سارَ،ڪٿي اُن جون ڪونجڙيون!
لُريءَ ۾ ماڻهو لڳا، ڳَڱاٽيل ڳرا،
اڳيان اڳڀرا، منهنجو من مهيڻ سڳا.
ڪَنَ ٽوپائي ڪوڏَ مان، پاڻهي آڳ پيا!،
سورهيه سڀُ ويا، اڄڪلهه لڪي لوڪ ۾.
اَچُ ڪو اُڀريِ اوچتو، ڪارا ڪارونڀار!
رڻَ ڏٺا ريڍارَ، سائين کن سي ڪندا.
او شل ڊهي ڊوههُ، ڪائي آگ ٻُري پئي،
لوهرُ ڦوڪي لوههُ، رُڪُّ ڪري ڪو پڌرو.
ماڳَ ڪَپيندو منزلون، ڪاهيون پيو ڪاهه،
اُٿي، هَڏَّ نه ساهه، متان رات مٿان پوي!
تون جو سَڏَ ڀائي،تون ڪئن ماٺ ڪري وئين!
تو ڪئن لنوائي، ٻُڌي ڪُوڪَ ٻنهي ڪَنين!
چاندوڪيءَ ۾ چيٽ جي قطارون ڪُونجّن،
ڇا ڇا منهنجي مَن، سارون رات ڪريڙيون!
چانڊوڪيءَ ۾ چيٽ جي واريءَ وڇاڻا،
مون ۾ سماڻا، سُڏڪا ڪيئي سانت ۾.
ڪوپا ڪوهستان جا، ڏسان پيو آنءٌ،
اڃا تن جو نانءُ، پَهڻن منجهه پَلي پيو.
ايندا ايندا اوچتو، تولئه مُڙس مڻيارَ!
سنڌڙي تنهنجي سارَ، هُري پَئي هانوَ ۾.
کُڙي نه کَڙڪي، واهَر ويرَ اچي وَئي،
ويريءَ تي ڪَڙڪي، آفت ڪائي اوچتو.
ڍنِگَر ڊاٺائون، ڊوڙيا پُٺيان مارئيءَ،
جيسين آندائون، ٻيهر مُنڌ ملير ۾.
ايندو اوهيڙا ڪري، ترسو ڪجهه اڃان،
لاهيو مِيتَ متان، آگم منجهان آسرو!
جيسين اوڀريِ اُڀُّ ۾، مينهُن ٻڌي مانڊاڻ،
تيسين پنهنجو پاڻ، ڌار نه ڪجو ڌڻَّ کان!
ڪُڻڪيا ڪجهه ته ڪنواٽ!توڙي ماڳُ نه ويجهڙو!
ائين ويندي واٽَ، ڀارِي هئي ڀونءِ تي.
ڦِڦِڙ ڪن ڦرڙاٽَ، توڙي اُتر واءُ ۾،
پوءِ به ساڳي واٽ!، پوءِ به ساڳا پنڌڙا!
مارو ڌارون ڏارَ، ڪَتيءَ ڪڪر اُڀَّ ۾،
اچن شل ٻيهارَ، ماڪڙ وانگر مينهڙا!
اوڏا اڏي نجهُرا، هي جي ويٺا ڙي،
متان ڪو تن کي، ڌِڪي پنهنجي ديس مان!
اِجهو ڌُٻي ڌَر، ڪِريا ڪوٽَ ڪَلُور جا،
هيڻون هانءُ نه ڪَر، باقي ٿورا ڏينهڙا.
وري رات ڀِنِي، وري تارن تڪيو،
ڪائي ڳَنڍِ، ڇِنِي، ڪيئي گيت ٽڙي پيا.
وري ٿي وراڻَ، گسن گل ڦل موريا،
وري واسيا ڀاڻَ، وايون مَهڪيون واٽ تي.
ڇَنن ٿي ڇمڪَار، وڄون وريون اُڀَّ ۾،
اڄ جيڪا وسڪارَ، مَٽُ نه اُن جي مينهڙا.
اچي ٿو هيڪارَ، موت ته سڀني جي مٿان،
مُئيءَ ناهه ميارَ، جي تون جيئين جَسَّ سان.
ڪنهن هيءَ جوڙي جوڙ، ڪنهن هي واءُ ورائيو؟
سَميون سِڱر ٽوڙَ، آيون ڪينجهر ڪَنڌئين.
پاڻَ وڻنديون ٿو ڪرين، سوچين نه ٿو تون،
پيرن هيٺان ڀُون، چار ڏهاڙا ڏاڍَ کي.
متان تارو اُڀَّ مان، ٿڙڪي ڇڏي ٿانُ،
متان تون ايمانُ، لاهين پنهنجي لوءِ مان!
هُو جي پيالا پُر ڪري، پيئَن مُنهَن لايو،
سِجّ!ڪَري سعيو، تن تي لُٿين ڪيئن تون؟
متان اچن اوچتو، رَمي راتو واههَ،
اڃان تن جي چاههَ لاهه نه پنهنجي چتّ مان،
باقي ڪو دم دير، ويندا لُرڙ لهي ميان،
اڃان ناهه اوير، اجهو آيا واهرو.
اکين کان اوجهل نه آ، اڃا پنهنجي واٽَ،
لَڙ واهه لُڙاٽَ، توڙي سِجُّ نهار کان.
ايندا ايندا مون پرين، گهيري گهر ايندا،
نهوڙي نيندا، ڏمر سارا ڏيههَ جا.
اڃان ترسين جندڙي، جي ڪائي ويرا،
پُوچا هي پيرا، ڌوئان پنهنجي ديس تان.
الا ائين اوچتو، سانجهي ٿي ويئي،
مٿان مون پيئي، رڻ ۾ ڪاري راتڙي.
وَڻن سُتا مورَ ٿا ڪٿي ننڊون ڪن!
ساري رات ڏِسَن، سپنا ساوڻ مينهن جا.
اڃان آهين ڏور، توڙي ڏُور به ويجهڙو،
مَنان ويئي مُور، سارّ نه تنهنجي سُپرين.
اڃان اُها سَڌَّ، اوڏا اَڏيون پکڙا،
اَلا اڃان اَڌَّ، ڏيهي منهنجي ڏيههَ جا.
اڃا ساڳا راتڙيءَ، ڪارا ڪوجها پَرَ،
اسان تو آڌر، سَرَ تي پورب سوجهرا.
ڇا ائن مدامي، اڇو پاڻي لُڙ ٿيو؟
ويندا اُڏامي، ڪڏهن ڪارا ڪانئرا.
* ’مٺِو لڳي اَجميرُ، سارو جڳ ڪَڙو لڳي‘،
رتن ٻائي! ڪيرُ؟ ٻولي تو جئين ٻولڙا.
وسري ويندين ڪونه تون، متان ائين ڀانئين!
اڃان نه آئين، تولئه تڪيان ڪيترو؟
ويهو آڌيءَ رات جو، ڪو ٻارڻ ٻاري،
متان آنڌاري، ٻُڏي وڃن ڳوٺڙا!
کنيو ٿي جوکو، ڇا، ان لئه انڪار جو؟
اڃا ٿيي اوکو، تولئه جيئَڻ پنڌڙو!
دور ڪناري تي پُڄون، ونجههَ هڻي اثرائتا،
مون کي او ٻيڙائتا، پارِ کڻي هَل پاڻ سان.
سَرَ تي ڪيڏو دير سان، تون آئي آهين!
ڏسڻ ٿي چاهين، پاڇا پوئين سِجَّ جا؟
آڌيءَ جو آڪاس ۾، جهومڪ جهڳ مڳ ڪَنِ،
ڪير اچي ٿي ڇَنِ، جهاڳي ديس وديس کي!
وري شال اُٿن، دودا منهنجي ديس جا،
جهنڊا شال جهُلن، وري وڳهه ڪوٽ تي!
سڀ جڳ مون ني ڪَڙوا لاگي، مِٺي لڳي اجمير.
(ڪڇي شاعره رتن ٻائي)
سيڪشن؛ شاعري
ڪتاب: راڄ گهاٽ تي چنڊ
شيخ اياز
صفحو : 4
هي جي مُنهن گهُنڊيون، هي جي ڪَرٽيل ڏندَ،
نيٺ ته ڀڃندا بندَ، ٻوڙيندا ڪنهن ٻوڏ جئن.
پاٿارين پچارَ، اڄ نه آهي واءُ ۾،
ڳالهيون ڪن ٿا ڳُجَّهه جون،سُس پُس ۾ ساٿيارَ،
رچي ريٽا يارَ، پَههَ پچائن ماڳ جا.
رڻَ-ٻارڻُ ٻاري، ويندا رهيا ڪاپڙي،
هاڻي اُن چاري، اُلا ڪونه اُجهامندا.
هي جي ندورا، ڏولائي جا ڏينهڙا،
باقي ڪي ٿورا، متان هيئون هارئين!
ڍِنگَرَ ڍاٺائون، پُڙيا اچي پَٽ تي،
اونو گهَر تَڙ جو ائين، پنهنجو لاٿائون،
اڳ نه ڏٺا آئون، ويڙهيچا ائن واٽ تي!
هِن پُڙ سارا سُک ها، هُن پُڙ آزادي،
ڇا تو بربادي، چونڊي وتي چاهه مان؟
سينو ساهيو ساڪري، ڪارونجهر تي ڪَرَ،
وچولي جي واٽ تي، ڪارونڀار ڪَڪَر،
اُڀري آءٌ، اُترَ، متان ماٺ ڪري وهين!
سَرَ کي ٻيو ڪئن هنج جئن، اهڙو ساڃاهي؟
واءٌ لڳو ناهي، اڳ ۾ ڏسي ڇوليون.
ڪئن چئجي ٻيهارَ، ڦُليليءَ جي ڪپ تي،
هُو جي منهنجي يارَ، وري ايندا ويجهڙا!
پٺ تي ڪنڌ نه لاڙِ، ڇا نه رتو رت پيچرا!
ٻيهر ڪَنڊن واڙ، پوکين پيو ويسرا!
سورهيه ٿيءُ سڄاڻُ، مرڻ نه آهي مامرو،
جيئڻَ جو اُهڃاڻُ، ويڙهو گهرجي ويڙهه ۾،
تنهنجي ترين پوئتان، ڇِپُن سارا ويڻَ،
ٻوٽي ڇڏ مون نيڻَ، رکُ تون پنهنجا هٿڙا!
ڇا ٿي سوچين سانوري،سارِين سنگُ ڏسي؟
اکين منجهه ڦِسِي، پَيُئه ڪنهن جو نينهڙو؟
وري تن جا لوڪ تي، ڀرن ٿا ڀيرا،
وري وڏيرا، ڏاها ٿيا ڏيههَ جا.
اڃان پنڌ پهاڙ جا، اڃا اڀرو واءُ،
ڪُونجن جو ڪُرلاءُ، توڙي ساڳو ڏيههَ ۾.
* دلا لاهي دادليون، پٽيو نه ساهي!
اڃان اونداهي، اڃان باک ڀني نه آ.
پکي پکڻ موٽيا، سجُ لٿو سَرَ تي،
اڃان تون دَرَ تي، بيٺي واٽ نهارئين!
مُور نه ماپان چولڙيءَ، توکي ڏسي آنءُ،
ٻُڌي تنهنجو نانءُ، ڳَلَ وري ڳاڙها ٿيا.
وري جهُڙَ گهاٽا ٿيا، وڏي ٿي وسڪار،
ڀُرن ٿا ڀوتار، ڀُتيُن ڀِتيُن وانگيان.
باقي ٿوري راتڙي، اي دل دڪ دڪ ڪر!
تيسين ٺڪ ٺڪ ڪر،جيسين سهڙي، سوجهرو!
اي دل اڃان ٿورڙو، اڳتي آهي پنڌ،
اڃّان جهَپ نه لائجانءِ، توکي مون سوڳنڌ!
اڳ کان اوچو ڪَنڌُ، آزاديءَ جي راههَ ۾.
اي دل مون سان ساٿ تون،چَؤُ ڏيندينءَ تيسين،
پُورو ٿي جيسين، آزاديءَ جو پيچرو؟
واهوندا، وَڻَ ڦوٽَ، اِجهو ڦِريا ڏينهڙا!
ڪڏهن ڪندينءَ سانوري، مُهراڻي ۾ موٽ؟*
ڪٿي ڪونڀٽ اوٽ، ڀُري پوندينءَ ڀاڪرين!
وري ڦوڳ ڦلارَ، کائُڙَ ٿيندِي کائُڙيا،*
وري لَهندا مينهڙا، وارياسي جي سارَ،
اِجهو منهنجا يارَ، ڀنڀرڪي ڀيڙا ڪيا.
راجَ- گهاٽَ تي چَنڊُ
بيٺو سوچي ٿو.
هي نيرو آڪاس مٿان آ
آڌيءَ رات اَکَنڊُ!
راجَ- گهاٽَ تي چَنڊُ
بيٺو سوچي ٿو.
پِرڪرتِيءَ جي ايڪائيءَ ۾
هي ماڻهوءَ جو مَنڊُ!
راجَ- گهاٽَ تي چَنڊُ
بيٺو سوچي ٿو.
ڌرتيءَ ڪهڙو ڏوهه ڪيو آ؟
ڏنڊُ به ايڏو ڏنڊُ!
راجَ- گهاٽَ تي چَنڊُ
بيٺو سوچي ٿو.
ڇا هيءَ ساڳي ناوَ
ڇا هيءَ ساڳي نربدا؟
نيري نَڀَ ۾ چنڊُ يا
روپ- متيءَ جا گهاوَ؟
ڇا هيءَ ساڳي نربدا؟
ڇا هيءُ ساڳو پريتڻو
جنهن کي نه پڇتاوَ؟
ڇا هيءَ ساڳي نربدا؟
جَڳَّ جُڳانتر کان اهي
اندر منجهه اُلاوَ
ڇا هيءَ ساڳي نربدا؟
من ۾ منهنجي مالوا*
ڪيڏا لُونءَ لڳاوَ!
ڇا هيءَ ساڳي نربدا؟
(ناگپور تي ومان ۾ هڪ رات)
اڄُ به ساڳو آسمانُ، واءُ ۾ آهي وِمانُ-*
ناگپور تي راتڙي.*
اڄ به تنهجي سار سان ڄڻ، آهه جهرمر هي جهانُ-
ناگپور تي راتڙي.
آشنائي اوچتي، آواگَوَن جو آستانُ- *
ناگپور تي راتڙي.
شال پورو ٿي اسان جو، هي اَڌورو داستانُ!
ناگپور تي راتڙي.
(گوداوريءَ تي باک)
جر تي پِپر جي ڇانوَ ۾،
گوداوريءَ تي گهاگهريون.
مون سان هُئينءَ ڄڻ تون پريه، اڳلي جنم جي لانوَ ۾-
گوداوريءَ تي گهاگهريون،
ٻيهر ڏٺيون مُون ڇُلڪنديون، تنهنجي سُريلي نانوَ ۾-
گوداوريءَ تي گهاگهريون،
*گوداوريءَ تي گهاگهريون.
بيڪس، ڪَنئيو— روهڙي.
ڄڻ ته اوندهه ۾ ٻَري ٿو
ڪوئي ڏيئو— روهڙي.
ٿي وجهي تاريخ ۾
ڪنهن وقت لِيئو— روهڙي.
”ڀائرو جنهن جاءِ آهيو
شال جِيئو“— روهڙي.
جهَٽُ نه جيئان تو بنان، عمر گذاريم ڪيئن!
پانڌيئڙا پرڏيهه جا!
نه ڪو ڇَنُّ نه ڇانورو، لُڪون اڳي جيئن،
پانڌيئڙا پرڏيهه جا!
تون جي هجين ويجهڙو، هوند نه هُجان هيئن،
پانڌيئڙا پرڏيهه جا!
ڪڏهن ايندين سانورا؟ ڪڏن ايندين؟ ڪيئن؟
پانڌيئڙا پرڏيهه جا!
رابيل- رُت، مايا نَگَرُ،
تنهنجي ڳليءَ جون ڳالهڙيون.
ساڳي هوا، ساڳو پڌرُ،
تنهنجي ڳليءَ جون ڳالهڙيون.
تو رِيءَ سُڳنڌن جو سفر،
تنهنجي ڳليءَ جون ڳالهڙيون.
تون مان نه، پر آهن اَمرُ
تنهنجي ڳليءَ جون ڳالهڙيون.
اڃان به آڏا
آهن پنڌ پهاڙ جا.
پيرن آهٽ پنڌ ۾
لَڪن پڙاڏا
اڃان به آڏا
آهن پنڌ پهاڙ جا.
مون سان منهنجي ماڳ ۾
ڏاڏا پڙڏاڏا—
اڃان به آڏا
آهن پنڌ پهاڙ جا.
ڪنهن جي ڏولي ٿي اچي؟
لوءِ سڄي لاڏا!
اڃان به آڏا
آهن پنڌ پهاڙ جا.
1987
هي سَرءُ چاليهه سالَ!
روز ساڳا ڏينهڙا!
سِجُّ اُڀري ٿو، اُٿن ٿا سوچ ۾ ساڳا سوال—
روز ساڳا ڏينهڙا!
سِجُّ اُلهي ٿو، مُنهن تي ٿا مَلِن ساڳا ملال—
روز ساڳا ڏينهڙا!
ها فقط سَرها لڳن ٿا، اڄ به ڌرتيءَ جا دلال—
روز ساڳا ڏينهڙا!
هو وَسنتِي ويسَ پائي ٿا هڻن ڪُوڙا گُلال—
روز ساڳا ڏينهڙا!
ڪيترو تولئه تڪيان؟ هاڻي ڀلائي آءٌ ڀالَ!
روز ساڳا ڏينهڙا!
روز ساڳا ڏينهڙا!
روز ساڳا ڏينهڙا!
ڪَلڪتّو، گانڌي—
ڪوئي سوچي ٿو.
ڪهڙي هيءَ تاريخ جي
اونداهي آنڌي؟
ڪوئي سوچي ٿو.
لاش لُڙهن ٿا رَت ۾
ڪو ناهي ڪانڌي—
ڪوئي سوچي ٿو.
ڪاش ڪراچيءَ ۾ هجي*
اڄ اهڙو پانڌي—
ڪوئي سوچي ٿو.
هي جي آيا هيرَ
اهڙا مُڙس مَٿير
ڏاڍَ نه ڏٺا ڏيهه ۾.
سِڌي آ جِن سِجَّ ڏي
اوڀَر ڏانهن اُليرَ
هـــي جـــي آيـــا هــــيـــر...........................
توڙي پنڌ اڃا پري
توڙي واريءَ ڍيرَ
هـــي جـــي آيـــا هــــيـــر...........................
جِن جا پرينءَ پار ڏي
گهَٽَّ نوان ڪي گهيرَ
هـــي جـــي آيـــا هــــيـــر...........................
سيڪشن؛ شاعري
ڪتاب: راڄ گهاٽ تي چنڊ
شيخ اياز
صفحو : 5
پڙ ۾ آهه پچار،*
گهر- گهگهيريون آئيون.
وڃن پيون واٽ تي، ٻانهُن جهلي ٻارَ—
گهر- گهگهيريون آئيون.
ڏئِي ڏندين آڱريون، ڏٺو تن ڏهڪارَ—
گهر- گهگهيريون آئيون.
سهسين سيجَن وانگيان، ويڙهيچن ويچارَ—
گهر- گهگهيريون آئيون.
نه سي پيرين پيڪڙا،نه سي ڪوٽَ ڪپارَ—
گهر- گهگهيريون آئيون.
هُوءَ جا ڳُجهي ڳال،
آءٌ نه سَلِي عام کي.
متان مِٽِي ٿي وڃي، منهنجي مٽيءَ نال!
متان اُلي وانگيان، ڀڙڪي ڪنهن ڀونچال!
سدا منهنجي جيءَ هي، سانڍيو آههِ سوال:
”ڌرتي ڪڏهن ديس جي، ٿيندين لالئون لال؟“
ٺٽي منجهه فرنگي—
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
اي منهنجي تاريخ ڏسان ٿو
انگِ نه تنهنجي آنگي—
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
ڄن ته صدين کان منهنجي ڌرتي
رنگَ لُهوءَ جي رنگي!
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
ڪنڌ اُهو ڪورايو ويندو
جنهن کي آههِ ڪَلنگي!
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
ڪائي واههَ نه ڪائي واهر
واٽَ وسيهر وَنگي—
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
پنهنجي پَر ۾ جيئڻ وارا
جَنگِ ڪري ويا جَنگيِ—
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
ڪيڏي وِههُ لڳي ٿي وائي
ڏاهپَ جيڪا ڏنگِي—
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
اڄ ۽ ڪلهه ۾ فرق به ڪهڙو!
ٿي ٻري ليننگ- گراڊِ-
بَمَّ برسن ٿا پيا.
اولنگا جي شاعريءَ ۾ *
اڄ به تازي آههِ يادِ—
بَمَّ برسن ٿا پيا.
اڄ به منهنجا ديس تو ۾
ڄڻ ته نازي بدنهادِ!
بَمَّ برسن ٿا پيا.
اي ڏکڻ! گهُلندين ڪڏهن تون
آءُ اي بادِ مُرادِ—
بَمَّ برسن ٿا پيا.
آيو سج مٿان
ڄڻ ڪنهن شعلي جان—
اڃا پنڌ پُنو نه آ!
رَکُّ رسالو شاهه جو
لسيءَ لوٽي سان—
اڃا پنڌ پُنو نه آ!
پيرَن لالُ ڦلوڪڙا
لالُ ليارن کان –
اڃا پنڌ پُنو نه آ!
پورو ڪندي پنڌڙو
مارو، شال مران!
اڃا پنڌ پُنو نه آ!
ڌرتي! بس تو سان
ماڻهوءَ ٻول نه پاڙيا!
آڌيءَ مانجهيءَ گيت ٿو ڳايان آءٌ اڃان.
سپني منجهه رچي وڃي ماڻهو نيٺ متان!
(ماڻهو سُپنا ٿو اُڻي پنهنجي رت پُنءِ مان)
رانئي جَر ٿَر آئيو ڳاڙهو سج مٿان!
انت ته اچڻو آنهه
هاڻي پنڌ پري نه آ!
تارن جهُرمٽ مان لهي
مون سان نچڻو آنهه—
ڪيسين موکيءَ مڌّ ۾
مون سان مچڻو آنهه؟
هيل ته ريٽو ٿو لڳين
اڃا به رَچڻو آنهه؟
انت ته اچڻو آنهه
هاڻي پنڌ پري نه آ!
’تون‘ تي تون آهين
منهنجي ڀون آهين،
او آيل! او سنڌڙي!
منهنجِي سارِي ڏات تون
منهنجي ’مون‘ آهين—
او آيل! او سنڌڙي!
تون ئي منهنجا بيت آن
تون وايون آهين—
او آيل! او سنڌڙي!
اڃا نڪتي ڇو نه تون
کاهيءَ کون آهين؟
او آيل! او سنڌڙي!
ويريءَ جي والارَ ۾
ڏينهن ته ڏون آهين!
او آيل! او سنڌڙي!
تون تيرهن سؤ سال
مون کان اڳ ڄايو هُئين.
پوءِ به ڪو آواز ٿي، هُرين منهنجي حالَ!
منهنجو ماضي آنهه تون، منهجا استقبالَ!
ڌرتيءَ منهنجي ديس جي، توڙي لکَ دلالَ.
اڃا منهنجي رتَّ ۾، تنهنجا خواب خيالَ.
آهه ساڳي پارڪَرَ—
اڄ ڪٿي آ بيگڙو؟ *
ايتري آڪڙ ڪَري تون
پيرَ ڌرتيءَ تي نه ڌَر!
اڄ ڪٿي آ بيگڙو؟
نيٺ مِٽيءَ ۾ سمايا
جي به آيا هن نگر—
اڄ ڪٿي آ بيگڙو؟
موت تنهنجو منتظر آ
اجنبي! ايڏي نه ڪَر!
اڄ ڪٿي آ بيگڙو؟
اڄ ڪٿي آ بيگڙو؟
اڄ ڪٿي آ بيگڙو؟
سُکَّر! ڪالهه ڏٺو هيو، تو جيڪو هيمون،
اَڄُّ به آهي پنڌ ۾.
ڀونرا آيا ايترا، ڀري پَئِي ڀُون.
سو به تنهنجو ديسڙا، هي جو منهنجو ’مون‘.
آهين سڀ جي ساههَ ۾، سنڌو تون ئي تون!
هيمون ڪلاڻي،
وسري وسري ڪينڪي
آڄُّ به جوکا جيءَ جا، ۽ ڄاڻي واڻي.
اڃان چنڊَ چڪورَ جي ساڳي ڪهاڻي.
هُو جا ڏيئي لاٽ آ، ناهي وساڻي.
ڌرتي پنهنجي ڌانَ جي، ٿيندي ڌياڻي.
ٿي ويا ناهَرَ ڌنارَ
تون اڃا سمجهين نه ٿو!
چورَ چوڪيدر آهن
ڪَن پيا ڪُوڙي پُڪار!—
تون اڃا سمجهين نه ٿو!
جيتَ تُنهنجي جيتَ ناهي
هارَ تُنهنجي نانههِ هارَ—
تون اڃا سمجهين نه ٿو!
ديس تنهنجو ديس ناهي
سارَ تنهنجي ناهه سارَ—
تون اڃا سمجهين نه ٿو!
اڄ ته ڪَرڪي ٿي هوا ۾
ڪونجڙين جي ڪا قطارَ—
تون اڃا سمجهين نه ٿو!
ڇا ڏيان تو کي ميَار!
تون اڃا سمجهين نه ٿو!
تون اڃا سمجهين نه ٿو!
هاڻي ته پري ناهي
سا مُند اچي وئي آ.
ٿا گُلَّ ٽڙن ڳاڙها، چانگو ته اچو ڪاهي!
مومل ته گهڻو مُرڪي،سوڍو به ته ساڃاهي!
اَڄُ ڪاڪِ ڦُلاري آ، ڪو پنڌ پيو آهي.
هاڻي لَکَّ دليون
گڏجي ڄڻ ڌڙڪن پيون.
پير ڏسن ٿا پنڌ ۾
ڳاڙهي ويس ڳليون-
هاڻي لَکَّ دليون
گڏجي ڄڻ ڌڙڪن پيون.
متان ڀانئين منزلون
پنهنجو پاڻ مليون!
هاڻي لَکَّ دليون
گڏجي ڄڻ ڌڙڪن پيون.
لُڙڪ لڙي پيا، وينگسون
کولي هانءُ کِليون
هاڻي لَکَّ دليون
گڏجي ڄڻ ڌڙڪن پيون.
هي جي ڪيئي ڪَنَّ
ٻُڌن پيا پاڻ کي.
جن سان گونجيون بستيون
توڙي گونگا بَنَّ-
ٻُڌن پيا پاڻ کي.
وڌن پيا واٽ تي
گونجي منجههِ گگن
ٻُڌن پيا پاڻ کي.
وچڙي ويئي آگ ڪا
تن جي تَنَّ بدن!
ٻُڌن پيا پاڻ کي.
هو مون کان ڇا لاءِ ڏڪن ٿا
مون وٽ پيار سوا ٻيو ڇاهي؟
جهُونيءَ وِههُ تي جيئڻ وارا
امرت کان ڏاڍو ڇرڪن ٿا-
مون وٽ پيار سوا ٻيو ڇاهي؟
هو سڀ موت جا ڪانکي آهن
جيِوَن تي ڪيڏو نه چڙن ٿا!
مون وٽ پيار سوا ٻيو ڇاهي؟
ڪيڏا لاش سَلامِي ڏيئي
بندوقن تي آڪِڙجَن ٿا!
مون وٽ پيار سوا ٻيو ڇاهي؟
رات ڀَرِ تُنهنجِي پڪارَ
ننڊ کي نيندي رهي.
اَڌُّ ڌرتي سُرخ ٿي وئي، ايترا آيا بهارَ!
ڪويَلُون ڪُوڪن پيون، ڪوئي ته ناهي چُپّ يارَ!
ڇو اڃا گُلنار ناهن، روءِ تنهنجي جا اَنارَ؟
ٿو ڇڪين ڇُوهي جيان، مون کي پراهين پارِ يارَ!
لينن گراڊ جي شاعره، هن جي شاعريءَ جو ڪتاب ”لينن گراڊ نوٽ بُڪ“ 1942ع ۾ ڇپيو هو، جنهن ۾ هُن جا لينن گراڊ جي گهيراوَ جي باري ۾ نهايت تلخ نظم شامل آهن.
ڪتاب: راڄ گهاٽ تي چنڊ
شيخ اياز
صفحو : 6
ڌَرتَتِي پيئي ڌُڏي
ڪوٽُ سارو ٿو لُڏي
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
ڪيتري ڳاڙهاڻ آ
لوههَ ۾ ٿي جا اُڏي-
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
اچ هَلي اوڙاهه ۾
ڪير ڪَنڌيءَ تي ڪُڏي!
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
آءٌ اي سيلاب آءٌ
جو ٻُڏي ٿو، ڀل ٻُڏي!
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
انقلاب ايندو ڪڏهن؟
رات، نِڪارا گُئا *
چنڊ پهاڙن مٿان.
ديس مٿان ڪيترا
روز ڪَمانڊو مُئا!*
ٻارَ هُيا، ديس جا
سَڏَّ جڏهن تن سُئا.
شال ٻَرن اوچتو
لونءَ اندر جي لُئا!
راتِ، نِڪارا گئا
چنڊ پهاڙن مٿان.
ماڳُ ڏسي جي مَرڪن ٿا
ڪاش!اُنهن سان مان به هجان.
منهنجِي جوتِ ته آهي جنهن جي
ڄَر ۾ هُو سڀ ڄَرڪن ٿا،
ڪاش!اُنهن سان مان به هجان.
جندڙي ٿورو ساٿُ ته ڏي، هُو
اُجيارو گهَرِ گهَرِ ڪَن ٿا !
ڪاش!اُنهن سان مان به هجان.
1995ع
لڪيو لَڪِّ چڙهن
ڏيهي منهنجي ڏيههَ جا.
ڏسي وَرديون واٽَ تي لُوڪڙ جيئن لڪن،
سي به ته آهن ساٿَ سان نَٿُّون جِن نَڪن،
ڪارونجهر جي ڪورَ تان گوليون ڪَڙڪَڙڪَن،
ڀوڏيسر جي ڀونءِ تي ڪانئر ٿا ڪَنبن،
هي جي اکيون اندريون ڪيڏو ڏُور ڏسن!
ڏيهي منهنجي ڏيههَ جا.
ڏيهي منهنجي ڏيههَ جا.
ڏيهي منهنجي ڏيههَ جا.
سُوسيون سبايو
اجهو آيا گهوٽڙا.
ڪِٺُّ ڪُميتن تي اُٿِي، لونگيون لٽڪايون،
اجهو آيا گهوٽڙا.
اڪاري رات رمِي وئي سِجُّ ڪَنيءَ آيو،
اجهو آيا گهوٽڙا.
ڏسي رستا رَتَّ سان متان گهٻرايو!
اجهو آيا گهوٽڙا.
منهنجو تو لئه ديسڙا لايو سجايو،
اجهو آيا گهوٽڙا.
آهن بند ڪِواڙَ
چانڊوڪيءَ ۾ چيٽ جي.
پوءِ به ڪُوءِ ڪَلال جي، تاڙِيءَ لئه هيءَ تاڙَ!
سارا کوههَ کپي وڃن، ٻاڙَ به اهڙي ٻاڙَ!
منهنجِي آجائِي ٿيا، جيڪي منهنجِي ماڙَ،
اوشل! جيئَنِ جُوءِ سان لاڙِي منهنجا لاڙَ.
ٿر ۾ ڇَٽڪي آهي
ڪانڪَهه تي چانڊوڪي. *
ساري رات اَسوءَ جا بادل
جن تان لَٽڪي آهي،
ڪانڪَهه تي چانڊوڪي.
چؤڏس واريءَ تي چانديءَ جيِئن
هيءَ جا ڍَٽڪِي آهي،
ڪانڪَهه تي چانڊوڪي.
تون جو کَٽَ تي ڪونه کِڙيل آن،
هر هر کَٽڪي آهي،
ڪانڪَهه تي چانڊوڪي.
اوچتو ويندينءَ مِلي
سامروٽيءَ ۾ ڪڏهن. *
ڀاڪُرين پوندينءَ اچي
کِيرَ وانگر تون کِلي-
سامروٽيءَ ۾ ڪڏهن.
چنڊ هيٺان پائبي
رات ڀر ساڳي رلِي-
سامروٽيءَ ۾ ڪڏهن.
آهه ڄڻ آسائتي
ڳوٺ جي هر ڪا ڳِلي-
سامروٽيءَ ۾ ڪڏهن.
سامروٽيءَ ۾ ڪڏهن.
سامروٽيءَ ۾ ڪڏهن.
اَڄُّ ته اوچا اَڪَّ،
ڏسن ٿا آڪاس کي.
اڃان ڳوليو ٿا پيا
مانڌاڻو ۽ مَڪَّ!
اَڄُّ ته اوچا اَڪَّ،
ڏسن ٿا آڪاس کي.
ڌرتي سڀ ڌونڌاڙجي
جَڪَّ به ايڏا جَڪَّ!
اَڄُّ ته اوچا اَڪَّ،
ڏسن ٿا آڪاس کي.
جهُوڙا جهنڊا ٿي ويا
لُوههَ گهُلِي جو لَڪَّ!
اَڄُّ ته اوچا اَڪَّ،
ڏسن ٿا آڪاس کي.
گَنديون ڇُپايو،
متان پَون مينهڙا.
اکيون اکين ۾ وجهي، ڳُجهو ڳالهايو.
ساٿاريو ساٿَ سان، ورلي ورجايو!
آزاديءَ کي ماڳَ تان، متان موٽايو!
هو اوچو آڪاس
اُٻَّ پَئِي اُڀري!
اڃان توکي سُپرين، ساري منهنجو ساسُ،
اُٻَّ پَئِي اُڀري!
اڃان مون انتهه-ڪَرنُ، ٿيو نه آهي ناسُ،*
اُٻَّ پَئِي اُڀري!
ساڳو مڙهيءَ ڌُوپ آ، ساڳو آهي واسُ،
اُٻَّ پَئِي اُڀري!
سانوڻ جئن سِرجي پيو،مون ۾ ڪو وشواسُ،
اُٻَّ پَئِي اُڀري!
جئن جئن گهڻي جاڙَ
تئن تئن ويجهي ماڙَ،
اجهو وُٺا مينهڙا.
ڪاڙهي ۾ ڪيڏانهن ويا،
سارا ڌَڻَ ڌراڙَ؟
اجهو وُٺا مينهڙا.
ٿَر تي ٿڌيري هوا
آندي آ آکاڙَ،
اجهو وُٺا مينهڙا.
اَڀرا وڻ اُکڙي ويا
ڪيئي جهُونا جهاڙَ،
اجهو وُٺا مينهڙا.
اڄ به آ آڙنگ ۾
تاڙي ساڳي تاڙ،
اجهو وُٺا مينهڙا.
ٻَهڪي ٿي ٻَڪرال،
مينهن وسن ٿا ڄيٺ جا.
اُڀرن ٿا آڙنگ ۾ ڪيڏا خواب خيال!
هُيا ابر آسري ماروُ توڙي مال.
آيا اُتر مينهڙا اَڄُ ته ڀلائي ڀال!
ڪالهه هُيا آڙنگَ،
اڄ وسي ٿو وڏ- ڦُڙو.
ڪيڏو مَنَ کي ڀانئيا
سانوڻَ رنگ سُرنگُ!
اڄ وسي ٿو وڏ- ڦُڙو.
مارو سارا موهيا
ڏسي وڄُن وَنگ-
اڄ وسي ٿو وڏ- ڦُڙو.
ريلي منجهه لُڙهي ويا
دنگ به ڪهڙا دنگ!
اڄ وسي ٿو وڏ- ڦُڙو.
اڳتي تنهنجي آسري
ننگِي تو تي ننگ!
اڄ وسي ٿو وڏ- ڦُڙو.
ڍَوَ ٿيندا ڍاٽيئڙا!
سنگَ سُڪن ٿا.
ٻاجهريُن ڄڻ ٻاجههَ ڪئي آ
لُنءَ لُنءَ آهي ليئَڙا،
سنگَ سُڪن ٿا.
تارن وانگر ٽم ٽم ڪن ٿا
ڏهر ڏهر ۾ ڏيئڙا،
سنگَ سُڪن ٿا.
اڄّ به تن جي سار اچي ٿي
دُور ويا سانگيئڙا،
سنگَ سُڪن ٿا.
ايندا ايندا نيٺ ته ايندا
جاڳُ اڃا ڪجهه جيئَڙا!
سنگَ سُڪن ٿا.
گَجن ٿا گجگاٽَ،
اچن پيون اوڙَڪُون.
اڃان تولئه ديسڙا آهي ساڳي واٽَ.
متان ماڳُ مُنجهيِ پَئي، اوچي رکو لاٽَ!
مينِهَنِ مانڊاڻا ڪيا،اڄ ڪهڙا گهر گهاٽ؟
اچن پيون اوڙڪون.
ويل آن ساهي پَٽِڻ جي
موتَ، منهنجي لاءِ تون
آخري منزل نه آهين.
مان اُٻَن ۾ ڪيئن رهندس
مون ڀُلائي نانههِ ڀُون!
هُو وسي ٿو وڏ- ڦُڙو
سايون ٿيون ٿَر ۾ ڀٽون!
جي اچان موٽي ته مون کي
ڪنهن هرڻ ۾ پاءِ تون-
موت منهنجي لاءِ تون
آخري منزل نه آهين.
نوٽ: نڪارا گئا ۾ 16-17 ورهين جا ٻار ڪمانڊو آهن.
ڪتاب: راڄ گهاٽ تي چنڊ
شيخ اياز
صفحو : 7
مٿان وسِي ماڪَ،
گُوار پَٽيندي کاهڙئين.
پرهه جو پنهواريون، ڪيسين ڍَڪن ڍاڪَ؟
پويون لوڙائو چئو، راتين جا رولاڪَ!
متان اورانگهي وڃو، ڪڏهن ٿرين ٿاڪَ!
ٽاريون هئِن نه ٽوڙِ!
ڀلي مَڃر موڙِ،
آيا سانوڻ ڏينهڙا.
ڏاڍو، مينهن وسي پيو
ڏاڍو، ٻوڙان ٻوڙِ،
آيا سانوڻ مينهڙا.
لڳهه جي لالاڻ کي
اُترَ، اِئن نه وڳوڙِ!
آيا سانوڻ مينهڙا.
واڙي رک اڄ واڙ ۾
ڇيلا ڇيڪ نه ڇوڙِ،
آيا سانوڻ ڏينهڙا.
اوڳي اوچي ڳاٽِ
تو نه سُڃاتا سپرين!
جن جي ٻُنڀي ٻاهران
پَئي پوري لاٽَ،
تو نه سُڃاتا سپرين!
تنهنجي ٻانهُنِ روڪيا
چوڙين جا ڇڻڇاٽ،
تو نه سُڃاتا سپرين!
وَئي کان پوءِ وائڙي
ورتئه تن جي واٽَ،
تو نه سُڃاتا سپرين!
مَپَّ به تو وٽ مَپَّ
ڪهڙا منهنجا ديسڙا!
ڇا مون پيتي ڪا نه آ تنهنجي لُڙڪن لَپَّ؟
وايون توڙي بيت ها اڳ نه روڪيا ڊپَّ.
اڄ ڇو رتو رت ڪيا مون ڀيڪوڙي چَپَّ؟
ناهي ڪا نَٽِڻي
ڪَؤتا منهنجي مَنَّ ۾.
هيءَ جا هاڙهي ڏي هلِي، ماڳُ نه آ مَٽڻي.
پيرين پائي گهنگرو، جاٽَ نه آ جَٽڻي.
ساهَسُ ڪوئِي ساههَ کي، راتِ ته آ ڪَٽڻي!
ڏيندي وِڄُّ وڪَڙَ
گهُوري ڪارا تَڙَ،
مون سان جي ڪاوڙ ڪندين.
چوندءِ، ”هي ڇا ٿو ڪريِن“؟
جهَلي جهونا بَڙَ-
واريِءَ وَليون ڦَهِليون
هي سڀ ڪنهن جا وَڙَ؟
ڏٺيون ههڙيون وانئُٽيون
ڪهڙي تَڙ آؤتڙَ؟
تنهنجي ڌرتيءَ تي گهڻا
مون جئن پيا سِرَ ڌَڙَ؟
مون بن تارا اوڀّ ۾
ڳڀرو! هيا ڳَڙَ،
پوءِ به مان ٻانهون ٻڌان
مون ۾ نانهه اَڪَڙَ!
نِوڙي نِوڙي پيهُه،
پيهي پَٽَ تي ويههُ!
ٻيهر ايندءِ ڪينڪي.
ڏولاوا ۽ ڏاکڙا
جن لئه سارو ڏيههُ-
ٻيهر ايندءِ ڪينڪي.
هي جي جوڙڻهار جي،
راڳي ڏِيَن ريههُ-
ٻيهر ايندءِ ڪينڪي.
جهونگاريندو وائِيوُن
سدا جِن ساڻيههُ-
ٻيهر ايندءِ ڪينڪي.
هي جو گيت اڌورو آهي
پوئين وقت چپن تي.
ڪنهن به ته ان کي ڳاتو ناهي
هي جو گيت سمورو آهي؛
برکا جهڙا گيت ڏنا مون
توڙي جيءُ ته کوُرو آهي!
گهر گهر تي چانڊوڪي ڇانئِي
چَنڊُ گهٽيءَ ۾ پُورو آهي؛
آءٌ پوان ٿو ليٽي يارو!
سيرانديءَ تنبوُرو آهي.
ڌرتي، مون سان وَڙُ
تون ڇا ڪندينءَ جيئري؟
ڪِري کان پو سانڀيا، تو سڀ جهونا بَڙَ!
جُڳَن تائين ٿي وڃي، جيڏا، منهنجي جَڙَ!
ڪيئي گؤنچ ڦلاربا، پڄاڻان پَت-جهَڙَ.
اُٿي آڌيءَ رات جو
تولئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
ڦُڙا ڦُڙا ماڪ جا
جڏهن ڦُلن جهولڙيون،
تولئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
جن تولاءِ سڳنڌ جون
ڪيئي ڳِليون ڳولڙيون،
تولئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
ڀنڀرڪي جو ڀُنءِ مٿان
ريکون نيٺ رتولڙيون،
تولئه ٻولن ٻولڙيون
پکي ڪي پرڏيهه جا.
ڪيسين لِڪَّ لِڪي
سُونهن پَريان ئي پڌري.
جهونجهڪڙي جي جهانءِ ۾
ٻهراڙي ٻهڪي-
سُونهن پَريان ئي پڌري.
نينگر نِوڙي کوهه تي
تارن ڏولُ ڇِڪي-
سُونهن پَريان ئي پڌري.
پرهه ٿي پارون اچي،
ڪيسين رات ٽِڪي!
سُونهن پَريان ئي پڌري.
جي تنهن ڪائي وَٽَّ،
سُپيريان جي سَٿَّ،
مُنڌ پريان ئي پڌري.
چمڪي چوڏينهَن چنڊ جان
نِمي هُن جي نَٿَّ
مُنڌ پريان ئي پڌري.
هيءَ جا بوءِ بهار جي
ڪهڙي تَنهن جي ڪَٿَّ!
مُنڌ پريان ئي پڌري.
اهڙو ڪو آواز اَڄُ
ڪونهي ڪيِنَر پَٿَّ!
مُنڌ پريان ئي پڌري.
وڻن پيا واٽ تي سُورج مُکيءَ کيت!،
اڃان جيئڻ ڏينهڙا.
اڃان رومي رتُّ جي، اڃان ساڳا بيتَ،
اڃان جيئڻ ڏينهڙا.
اڃان وايون ڪيتريون منهنجي چيٽَ اَچيتَ،
اڃان جيئڻ ڏينهڙا.
اڃان ٿورو دير سان ڪارا ڪِٺ ڪُميت!
اڃان جيئڻ ڏينهڙا.
پيو مينهن وسي
آيا سانوڻ ڏينهڙا.
نه سي گوريون گهاٽ تي، گَلي گيت نه سي،
آيا سانوڻ ڏينهڙا.
*رَويءَ اکيون جهانوريون ڪَڪريون ڪونه پسي،
آيا سانوڻ ڏينهڙا.
گنگا جي گجگاٽ ۾ ڪيسين ناوَ ڪَسي!
آيا سانوڻ ڏينهڙا.
اڳتي ڪارونڀار ۾، ڇاهي؟ ڪيرُ ڏَسي!
آيا سانوڻ ڏينهڙا.
برکا رُت، اڌارت، ڇڄهري،
پاڻي پُڇَّڙَ تارن جئن.
منهنجي من ۾ ڪيئي سارون
ساوڻ جي وسڪارن جئن.
دور دور تي بادل آهن
ورهين- وڇڙيل پارن جئن.
هر هر من ۾ گيت دُکن ٿا
آڌيءَ جي انگارن جئن.
منهنجي سيني تي اڃان
تنهنجو ساهه کڄي پيو!
تنهنجي سارَ- سراءِ جو ڀيرو ڪيئن ڀڃان!
تولئه ٻي ڪنهن شهر ۾ ڇاجي لاءِ وڃان؟
ڇا تون مون کان دور آن؟ اِهو ڪيئن مڃان!
بادل ٿا برسَنِ،
جيڏا وري جهوڪَ تي.
شاهه عنايت اُڀَّ مان، ڇِمڪي ٿو ڇَن ڇَن،
نه تو سونگي سنڌڙي، نه تو ڏاڍي ڏَنِ!
مَٿن مٿي هٿڙا سدا شهيدنِ،
آهن اسان سان اڃان مري جي نه مَرنِ!
تو ڪِئن ساريان
سڄڻ ٿڌي ساهه سان!
اچڻو آهين اوچتو، تو کي ڪِئن واريان!
ڪويل وانگر ڪيترو، تولئه پڪاريان؟
اِجهو اولَهه ۾ لٿو، ڪيسين نهاريان؟
ڪائي ڏِکَّ ته ڏي ڪڏهن، هانءُ نه جئن هاريان!
ڪهڙي ڪَرڻڦُلَّ
توکي هئن سُرهو ڪيو؟
ڪنهن تو کي آڳ آڇيا، ههڙا ڳاڙها گُلَّ!
مون کي ڏِنَئه جِئري، مُلَّ به ڪهڙا مُلَّ!
آءٌ ته سارو سانت هان، تو وٽ هيڏا هُلَّ!
اونهاري جون راتڙيون، ننڊ نه اچي ٿي.
گرم هوا جي گود ۾ واڙي پڇي ٿي،
ننڊ نه اچي ٿي.
ڪائي روُيا نِرت سان سامهون نچي ٿي،
ننڊ نه اچي ٿي.
ڄڻ ڪائي ڪَؤتا وري رَتُ ۾ رچي ٿي!
ننڊ نه اچي ٿي!
* سوڀي گيانچنداڻي جي روايت آهي ته جڏهن هو شانتينڪيتن ۾ پڙهندو هو تڏهن ٽئگور پوڙهو ٿي چڪو هو ۽ آڪاس ۾ ڪڪر نه ڏسي سگهندو هو.
ڪتاب: راڄ گهاٽ تي چنڊ
شيخ اياز
صفحو : 8
اهڙي اڳ- ڳڻتي
ڪهڙيءَ ڪَؤتا کي هئي؟
ڪنهن هئن دانهن ٻڌي هئي
دُکي ڌرتيءَ جي؟
ڇا اڳ ڏيههَ ڏٺا هيا
ڏاهپ هئن ڏَمر؟
من- پيڙا جي ٻولڙي
ڪنهن هِئن ڪُرلائي؟
آنڀَوءُ جو پَنِ پَنِ،
ساڳي ساوڪ ساهه ۾-
برکا رت جي باک جئن آئينءَ منهنجي مَنِ،
جيڏِي! منهنجي جيئري واري واڳَ وطنِ،
مون سان گڏجي ويهه اڄ، سانوَڻَ سنگهاسَنِ!
سمنڊ جئن گرجا جا گهِنڊَ
ڪئن نه لهريون ٿي وڃن ٿا!
راتڙي تاڙن ڀريءَ ۾ ڪابه مون کي ناهه ننڊ!
سمنڊ جئن گرجا جا گهِنڊَ
ڪئن نه لهريون ٿي وڃن ٿا!
چؤطرف آ شورڇا جو؟ڏس ته ڪنهن کي آهه ننڊ؟
سمنڊ جئن گرجا جا گهِنڊَ
ڪئن نه لهريون ٿي وڃن ٿا!
جڳّ سارو جاڳ آهي، جاڳ کي ساڃاههِ ننڊ!
سمنڊ جئن گرجا جا گهِنڊَ
ڪئن نه لهريون ٿي وڃن ٿا!
ڪيترا ڏيئا ٻرن ٿا، رات آئي
رات آئي.
آءٌ منهنجي هنج ۾ منهنجي سُهائي!
رات آئي.
چنڊ وانگر هيءَ تنهنجي ويجهڙائي!
رات آئي.
وير جئن اُڀريِ اسان تي ننڊ ڇائي،
رات آئي.
سَمنڊ ۾ ڪيڏي نه سندرتا سمائي!
رات آئي.
نوري! مهاڻا
سارا تنهنجي ڄار ۾.
اِئين رهه آزاد جِئن پکي اُڏاڻا!
ڇو تون ڇڏين ڄام لَئه ماڱر جا ماڻا؟
چَري ڪينجهَر ڪنڌئين بُرا نه ڀاڻا!
هي جو منهنجو ماسُ،
هي جو منهنجو ساسُ،
ڪلا ڪارڻ! ڪيترا!
اڃا ڪائي اُروِشي، ڳولي ڪالي داسُ،
ڪلا ڪارڻ! ڪيترا!
چانڊوڪيءَ ۾ چيٽ جي، آڌيءَ جو آڪاسُ،
ڪلا ڪارڻ! ڪيترا!
ڏينهن تتي جا ڏاکڙا واريءَ منجهه وِماسُ، *
ڪلا ڪارڻ! ڪيترا!
سڀڪجهه مون سان ساٿِ آ،ڪجهه به ته ناهي ناسُ!
ڪلا ڪارڻ! ڪيترا!
پوئين ويرَ اچي وئي آهي، ها پر مان نه مڃان-
مان نه مڃان، او مان نه مڃان، او مان نه مڃان!
گيت ڳَلي ۾ آهن ڪيئي سانوڻ سنگِ اڃان؛
جيسين ڪَڙ ڪَڙ ڪانَ وڃن ٿا پنهنجي سينڱَ سَڃان،
روشنيون ٿي رم جهم برسان، سارا ڀولَ ڀڃان؛
اَنت اُهو انڌيارو آهي جنهن ۾ نيٺ وڃان-
مان نه مڃان، او مان نه مڃان، او مان نه مڃان!
ويئي ڙي ويئي
دُنگي وچَّ درياهه ۾.
ويئي ويئي اوچتو جَر جهُوٽو نيئي-
دُنگي وچَّ درياهه ۾.
اُڀيون آهون ڪَن پيون ڪنڌيءَ تي ڪيئي-
دُنگي وچَّ درياهه ۾.
پهتيون پرينءَ پار ڏي اکيون اڳيئي-
دُنگي وچَّ درياهه ۾.
ڪيترو تو ۾ اُهاءُ!
ڪيترو تو ۾ هُڳاءُ!
ڄڻ ته ڪوئي کيت آهين سؤنف جو!
پيار! تنهنجي سارَ ۾
مون کي نه آهي رَک رکاءُ.
پيار جي خوشبو لِڪي ڪيئن
ٿو اُڏامي ڄڻ ته واءُ!
تون جتي آن سُونهن آهي،
اي پرين تنهنجو سماءُ-
ڄڻ ته ڪوئي کيت آهين سؤنف جو!
تون جڏهن گذرين ته واڙيون
سؤ سڳنڌون ٿي ويون.
ڦهلجي ويو واس تنهنجو ڄڻ ته پرڏيهي پرين!
ڍنڍ تي اُڏريون ته آڙيون-
سؤ سڳنڌون ٿي ويون.
تون ملين سڀ جڳ مليومنهنجا گُلن جهڙا سڄڻ!
پنڌ ۾ ساريون پهاڙيون-
سؤ سڳنڌون ٿي ويون.
پيار جي مَڌ ۾ گهَڙيون ويندي امرتا کي رسيون،
زندگانيءَ کي لتاڙيون-
سؤ سڳنڌون ٿي ويون.
ياد اچين ٿي تون
ڪجهه به ته نه ٿو آئڙي!
پاڻُ کڻي وئينءَ پاڻَ سان
مون مان منهنجي ’مون‘-
ڪجهه به ته نه ٿو آئڙي!
ڄڻ ڪنهن گهاٽي مَڌُّ جان
مون ۾ آهين تون!
ڪجهه به ته نه ٿو آئڙي!
سِجَّ لٿي جو ڳالهڙيون
منهنجي تَڙ تنهنجون-
ڪجهه به ته نه ٿو آئڙي!
ڄڻ ڪا جانجهه وڄي پئي،
ڇڏڻي آهي ڀُون!
ڪجهه به ته نه ٿو آئڙي!
ڪجهه به ته نه ٿو آئڙي!
ميگهه – دوتَ تنهنجو *
نياپو ڇو نه ڏنو آ؟
اونداهي آڪاس مان
وڏڦڙي واڪو!
ميگهه – دوتَ تنهنجو
نياپو ڇو نه ڏنو آ؟
وِڄُّ وراڪا ٿي ويا،
وسڪارو ڪيڏو!
ميگهه – دوتَ تنهنجو
نياپو ڇو نه ڏنو آ؟
تنهنجي مُند اچي وئي
ها، پر ساجَن ڇو
ميگهه – دوتَ تنهنجو
نياپو ڇو نه ڏنو آ؟
نياپو ڇو نه ڏنو آ؟
تنهنجي ڪَنجهي جئن پريه *
کِلَّ پَئي گونجي،
توکي ساريان ٿو.
هي مَڌماتا نيڻ ڄڻ
کيپُ پيو ڇُلڪي!
توکي ساريان ٿو.
منهنجو ڪنڌُ اڃا به آ
تنهنجي ڪُلهي تي،
توکي ساريان ٿو.
توڙي ويجهي ڪا نه آن
ناهيِن پو به پري!
توکي ساريان ٿو.
چنڊَ جا پاڳي نه پيريِ،
ننڊَ چورائي پيو!
واءُ ۾ ڪوئي پکي آ
لات جنهن جي آ اَويرِي-
چنڊَ جا پاڳي نه پيريِ،
ننڊَ چورائي پيو!
اُڀَّ تي ايڏي اَڇائي
ننڊڙيءَ جي آهه ويري-
چنڊَ جا پاڳي نه پيريِ،
ننڊَ چورائي پيو!
تو بِنان ويئي اَجائي
عُمر گهَنگهر ۾ گهڻيري-
چنڊَ جا پاڳي نه پيريِ،
ننڊَ چورائي پيو!
ڪِئن چئون ڪنهن وقت ٿيندا
ڪُوڙ جا هي ڪوٽ ڍيري!
چنڊَ جا پاڳي نه پيريِ،
ننڊَ چورائي پيو!
هيکلڙو، من هيکلڙو
وڻ ۾ پنَّ ته ڪيئي آهن
پوءِ به پن پن هيکلڙو
دور ڪَدم تان پنڇيءَ وانگر
هيٺ ڏسي بَن هيکلڙو
لهرون، لُڙ، درياهه گهڻيئي
تار تري تَن هيکلڙو
ڪنهن کي آڇي،ڪنهن سان ورڇي
منُ اُتم – ڌنُ هيکلڙو!
ايڏي چُپّ اپار
چڱي ته ناهي يار!
جي تو وٽ ڪوئي گيت نه آ
ڪا جيءَ منجهان جهونگار.
ايڏي چُپّ چڱي ته نه آهي!
ڀُڻ جهُڻ، ڪا ڀڻڪار!
زنجيرن لئه زور نه آهه جي
ڪا جهيڻي جهڻڪار!
ڪاري رات ابد تائين آ،
اوندههِ تارون تار.
پوءِ به ٿي ڪا جيءَ جهروڪا
لُنءَ لُنءَ منجهه لغار!
پوءِ به ڏئي ڪا واءُ وراڪا
ڪونجڙين ڪُڻڪار.
چڱي ته ناهي يار
ايڏي چُپّ اپار!
ڳاءِ وري ڪجهه ڳاءِ بانورا
ڳاءِ وري ڪجهه ڳاءِ!
امرت رَس ڇلڪاءِ بانورا
ڳاءِ وري ڪجهه ڳاءِ!
سِجُّ ٽٻي ڏي، ان کان اڳ ۾
رَنگَ نوان برساءِ بانورا
ڳاءِ وري ڪجهه ڳاءِ!
پويان پلَّ پڪارون آهن
تن کي تون نه لنواءِ بانورا
ڳاءِ وري ڪجهه ڳاءِ!
ڪتاب: راڄ گهاٽ تي چنڊ
شيخ اياز
صفحو : 9
*ڏکڻَ مينهن ڀلي وسي، ٻوڙي ته ٻوڙي
ها، ها ڀل ٻوڙي
ڀائو، ڀل ٻوڙي!
اُڀري سِجَ اُلهي ويا، ڪيسين ڪو لوڙي؟
ڪيسين ڪو لوڙي؟
ڀـــائــو، ڪــو لــوڙي؟
راههَ ملي ڪا رُڃ مان،ڪيسين ڪو ڊوڙي!
ڪيسين ڪو ڊوڙي؟
ڀـــائـــو، ڪــو ڊوڙي؟
زنجيرون زندان جون ٽوڙي ڪو ٽوڙي!
ها، ها ڀل ٽوڙي
ڀائو، ڀل ٽوڙي!
ڏکڻ مينهن ڀلي وسي، ٻوڙي ته ٻوڙي.
موت کي مات ڏني آهي ڪنهن
چاتر گياني سوچي-
انت ته ساڳو آهي، ڪهڙي
آنا ڪاني؟ سوچي-
نهر اُتي ئي، لهر ته آهي
آني جاني! سوچي-
پر هيءَ ڪؤتا مرڻي ناهي
ڪا مَن –ماني سوچي-
چاتر گياني سوچي.............
غزل
سانوريون نينگريون پنڌ ۾ ٿَڻَ لُڏن،
ڄيٺ ۾ ڄڻ پيا انب جا وَڻ لُڏن.
دور ريٻاريون ڄڻ وڻنِ ٽاريون،
وائري ۾ پيا ڪيترا ڌَڻ لُڏن!
ڇا اُتر جي تپت تو وساري ڇڏِي؟
روز جهولا لڳن انب جا وڻ لُڏن!
پيار تنهنجو پرين ايترو ويجهڙو!
دل دَهڪِجي وَئي ڪئن نه ڏانوَڻ لُڏن!
هيءَ به آ شاعري جنهن سَرءُ ڪانه آ،
روز بادل وسن روز سانوَڻ لُڏن!
غزل
پاڻ کان ڪنهن هَرڻ جيان نه ڀڄو
رڻ ۾ رهڻو آ وَڻ جيان نه ڀڄو
سِڪَّ ۽ ڇِڪَّ ۾ رهي ويڇو
ٻار جي مُنهن ڏي ٿَڻ جيان نه ڀڄو.
آسمانن ۾ شور ٿي گهاريو
وِڄُّ وانگر وَسڻ جيان نه ڀڄو
نه ڌڻي آ نه ڪو ڌنار آهي
مينهَن جي ڏينهن ڌَڻ جيان نه ڀڄو
پيرَ کوڙي رهو پهاڙن تي
پَٿّرن جي ڪِرَڻ جيان نه ڀڄو
رَٿَّ روڪي وِڙهو ’اياز‘ اڃان
ڪانئرن جي ڀَڄڻ جيان نه ڀڄو-
هاڻ ته سڀڪجهه ٿو ٻَري،
رات پتنگا مون ڏٺا
ٻارَڻ کان اوري پَري.
___
ترس ميان ڪپڙا مَٽيون!
موت ته ٻيو ڪجهه ڪونه آ
بس، ٿوري ساهي پٽيون.
___
ڇا نه ڪبير جي واڻي!
”رام ڪرشن مرندو ڏٺو،
چارئِي ويدَ ڪَهاڻي.“
___
واهه ڪبير جي واڻي!
”مالا ڪاٺُ ته ٺاڪُر ٺِڪّرُ،
تيِرٿ تُڻُ پاڻِي“
___
مِينهُن ڪيو آ ماڳُ،
روهِي اُٺڙي يار فريدا
هاڻ ته نِنڊان جاڳُ!
___
ڏوُر نه تُنهنجي ڏِکَّ!
توکان اڳتي آهه ڇا
تون به ته هڪڙي وِکَّ!
___
گيت نه پَر کيَئه ڍولَ!
ڪرشن چَڪَر جئن ويا
جن جا سارا ٻول.
___
سمجهو ٿا لوڪو!
راهُو مرڻو ڪونه آ،*
مري ويو ٻيو ڪو.
___
ماروءَ ڏنا ويڻ!
جن سان ڪِرڙ ڪڪوريا
ڪنهن سي ڏٺا نيڻ!
___
جُڳ ٿي ويا بيٺي،
هاڻ ته آرتيون ڇوليون
آيون مٿي تي!
___
وهوا وَنُّ اَننت جو!
واچوڙو وڻراهه ۾
آهي ڄڻ ته بسنت جو!
___
پاڻيءَ تي ڦوٽو
ڪيئن چوان ڪيڏانهن ويو؟
باقي هي فوٽو!
___
هونئن ته هي ڍايَل،
توکي ڏسي پو به ڄڻ
اکيون بکايَل!
___
ڪيسين نچي مورُ؟
ٻيهر آيون ڇو ٺهي
گهٽائون گهنگهورُ!
___
اکيون پٽيو ڙي!
سيءَ جا باک بسنت جي
اُٿي جهٽيو ڙي!
___
اکيون کوليو ڙي!
هي جي وڻ ٽڻ موريا
تن سان ٻوليو ڙي!
___
هي جَڳ مَڳ جِيونُ-
ڇاڇا هن سنسار جو
سهسين رنگُ سُپن!
___
متان آڻين مَنِ
هي جو پَنَّ سُڪي ڪِريو
سهسين ساوا پَنَّ!
___
هيءَ ڪنهن جي آ تاتِ؟
جيءَ جهروڪي مان ٿي اچي
پيئي ڪائي لاتِ!
___
ڪنهن هي ڪالهه چيو
”ڦول نه ڦُٽو ٽار تي
منهجي پاندِ پَيو!“
___
اهڙو اونهارو!
چنڊ مٿانهون مونجهه ۾-
پاڻيءَ جو وارو.
___
روجهڙيون ڀيڙيون-
سج لهي ٿو سانت ۾
سامهون ڳيدوڙيون.
___
اڄ به سانڀَرِ ۾!
ڳاڙها گُلَ ڦلاريا
روهيڙي گهَر ۾!
___
وسي پيو ٿَرُ
ڇيلا ڇُپن ٿا پيا
ڪُونڀٽَ، ڪاورنجهرُ!
___
ڪيئن وساريان؟ ڪيئن؟
ڄاريِنُ پيروُن مٺڙا
ڪنهن جي چُمين جيئن!
___
تنهنجو ڪهڙو سَنگُ!
”لڳو لاهوتين سان
روحَل! تنهنجو رنگُ“
___
چؤ تون ڪهڙي ڀُون؟
منهنجون سِڪن اکيون،
ڪٿي آهين تُون؟
___
مان جنهن ٽوليءَ ۾،
تنهن وٽ ڳاڙهي سجَّ جون
ڳاهُون ٻوليءَ ۾.
___
آيو، آيو ڍولُ،
سونُ- سَريکو سُپرين
جنهن جو تولُ نه مولُ!
___
سورج نديءَ تي
رَوِي! تو ڇا ٿو ڏسين؟
دونهون هُگليءَ تي!*
ڪيڏو سانت- سَٽاءُ!
سُنَّ وسي ٿي روههَ تي،
ڪونجن جو ڪُرلاءُ-
___
ٻي سڀ جَڏي ڳالهه،
ڪُهاڙيا، ڪوڏاريا،
گوڏِر وڏيِ ڳالهه!
___
اڃا آهين باندِ!
ساڳيو ڪَسو ڪَرَم ۾
ساڳي ڏورِي ڏاندِ!
___
بيهون، نه بيهون؟
ليڙا لَسَّ وڃن پيا
ڪيچَ- ڌڻيءَ ڪيِهُون!
___
چڙن جي چُرَ چُرَ-
ڪَنڊيون چَريا ڇيلڙا
مٿي کڻي کُرَ.
___
وَريا ڇو نه وَلَرَ؟
ننڊ نه آئي رات ڀَر
ڪَنّ پَيئي ڪُوڪَرَ-
___
هي ڇا ٿو چاهيان؟
ڏنل ڏاڏاڻن جي
لوئي ڪيئن لاهيان!
___
متان ڪجهه واري،
ٿَرن ۾ ٿڪجي پوان
پَهون پيئاري!
___
هاڻي تن جي سارَ
جن موتين کي مُلهه ڏنو
وَيا سي وينجهارَ.
___
آرهِي ڪَنٺ ڪَلا!
وري مينهن پون پيا
گُونجن اڄ ته گَلا!
___
”ميان بُليا، اسان مرڻا ناهين، مرگيا ڪوئي هور“(بلهي شاه)
No comments:
Post a Comment
براءِ مھرباني اھڙو ڪوبہ فضول لنڪ ڪمينٽ باڪس ۾ شيئر نہ ڪندا